آتَشْكَده، تذكره‌اي است به زبان فارسي نوشتة اديب و شاعر ايراني لطفعلي بيگ بن آقاخان بيگدلي شاملو متخلص به آذر (1134-1195ق/1722ـ1781م)، شامل شرح حال و گلچيني از اشعار نزديك به 850 شاعر پارسي گوي. نويسندة آن لطفعلي بيگ در اصفهان ديده به جهان گشود و 14 سال آغاز عمر خود را در قم به سر برد و به اتفاق عمّش به سفر حج رفت و آنگاه به شيراز و مشهد سفر كرد و سرانجام به اصفهان بازگشت. پدر وي از فرزندان بيگدل خان بن ايلدگز خان بن اغوز خان بود، و از اين رو نسبت او به قبيلة تركمن اغوز و عشيرة بيگدلي مي‌رسد (نك‌ : آذر بيگدلي). او تأليف اين كتاب را در 1174ق/1761م به نام كريم خان زند (د 1193ق/1779م) آغاز كرده و تا 1193ق (آخرين تاريخي كه در آن ذكر شده است) به تكميل آن مشغول بوده است (استوري، I(2)/871). آتشكده ترتيب جغرافيايي دارد و بيشتر ان بر حسب كشورها، ايالتها و شهرها تنظيم يافته و مشتمل است بر اشعار شاهان، شاهزادگان، اميران و شاعران آذربايجان، خراسان، طبرستان، استراباد، گرگان، عراق عرب و عجم، فارس، بلخ، خوارزم، ماوراءالنهر، دكن، دهلي، كشمير، و نيز بانوان شاعر، شاعران معاصر نويسنده و گلچيني از اشعار خود او و گزيده‌اي از مثنوي يوسف و زليخا. ترتيب بخشهاي گوناگون اين كتاب و مطالب آنها بدين قرار است: پيش گفتار، مشتمل بر شمه‌اي از تاريخ 50 سالة نابساماني ايران از حملة افغان تا استقرار نظم در ايالات جنوبي ايران توسط كريم‌خان؛ شعله، مشتمل بر اشعار شاهان و شاهزادگان و اميران؛ مجمر اول، شامل شاعران متقدم؛ مجمر دوم، مشتمل بر شاعران معاصر نويسنده.
مجمر اول داراي 3 اخگر است: اخگر اول، شاعران ايران؛ اخگر دوم، شاعران توران زمين؛ اخگر سوم، شاعران هندوستان.
اخگر اول، داراي 5 شراره است: شرارة اول، شاعران آذربايجان؛ شرارة دوم، شاعران خراسان؛ شرارة سوم، شاعران طبرستان و استراباد و جرجان؛ شرارة چهارم، داراي 2 شعاع است: شعاع اول، شاعران بلاد عراق عرب؛ شعاع دوم، شاعران بلاد عراق عجم؛ شرارة پنجم شاعران بلاد فارس.
اخگر دوم، داراي 3 شراره است: شرارة اول، شاعران بلخ؛ شرارة دوم، شاعران خوارزم؛ شرارة سوم، شاعران ماوراءالنهر و توابع آن.
اخگر سوم، داراي 3 شراره و يك فروغ است: شرارة اول، شاعران دكن؛ شرارة دوم، شاعران دهلي؛ شرارة سوم، شاعران كشمير؛ فروغ، حالات و مقالات زنان هر ولايت.
مجمر دوم داراي 2 پرتو است: پرتو يكم، سخن‌سرايان معاصر نويسنده؛ پرتو دوم، حالات نويسنده و گلچيني از اشعار وي.
پژوهشگران را دربارة چگونگي فراهم آمدن اين كتاب گفت‌وگوست. گلچين معاني آتشكده را با خلاصه‌الاشعار و زبده‌الافكار، نگاشتة تقي‌الدين كاشي (ز 993ق/1584م) سنجيده و به اين نتيجه رسيده است كه گرچه آذر مدعي است كه شخصاً به گزينش اشعار شاعران پرداخته ولي آنچه در آتشكده در مورد شاعران پيشين تا اوال سدة 11ق/17م آمده خلاصة ناچيزي از آن تذكرة بزرگ است. دربارة معيار انتخاب اشعار هم قضاوتها متفاوت است. با اينهمه، آتشكده داراي فوائد تاريخي مهم است و از منابع تذكره‌نويسان دوره‌هاي بعد به شمار مي‌رود. اين كتاب نخستين‌بار در 1249ق/1833م در كلكته و بار دوم در 1277ق/1860م در بمبئي چاپ شده و پس از آن دوبار هم در ايران به چاپ رسيده است. 3 جلد از چاپ انتقادي آن توسط حسن سادات ناصري، با پيش گفتار و حواشي سودمند (تا پايان شاعران عراق عجم) در 1336ـ1340ش در 1354 صفحه در تهران چاپ و منتشر شده است.

مآخذ: آذربيگدلي، لطفعلي بيگ، آتشكدة آذر، به كوشش حسن سادات ناصري، تهران، اميركبير، 1336ـ1340ش؛ آقابزرگ، الذريعه، 1/4؛ گلچين معاني، احمد، تاريخ تذكره‌هاي فارسي، تهران، سنايي، 1363ش، 1/3ـ17؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپي فارسي، 1/31؛ نيز:

Story, C. A., Persian Litrature, A Bio – bibliographical Survey, London, 1972.
بخش ادبيات