آلِ حَمْدان، سلسلهای شیعی مذهب از قبیلة بنبتَغْلِب که از حدود 292ق/905م تا
394ق/1004م بر بخشهایی از شام و شمال عراق (جزیره) فرمان راندن.
بخش یکم ـ بحث تاریخ
نیای این سلسله، حمدانبنحَمْدونبنحارث نام داشت که با قبیلة خویش در پیرامون
موصل ساکن شده بود. او در 254ق/868م با تغلبیان دیگر به پیکار با خوارج، متّحد شد و
بر قلعة ماردین یا قلعة صواره نزدیک عینِ زعفران چیره گردید. معتضد عبّاسی (خلافت:
279-289ق/892-902م) خود برای تصرّف قلعه به سوی حمدان رفت (ابنعربی، 150)، ولی او
قلعه را رها کرد و آن را به پسر خود حسین واگذاشت و وی قلعه را به معتضد سپرد.
اندکی بعد خلیفه حمدان را گرفت و به زندان افکند. برخی گفتهاند: او امان گرفت و به
بغداد آمد و گرفتار شد. وی در زندان بماند تا پسرش حسین در 283ق/896م لشکر هارونِ
خارجی را شکست داد و از خلیفه خلعت گرفت و بدینسان بند از پای حمدان برداشته شد.
(طبری، 3/214، 2142). در 292ق/904م عبداللهبنحمدان از سوی خلیفه مکتفی (خلافت:
289-295ق/902-908م) فرمانروای موصل گشت. در 307ق/919م ابراهیمبنحمدان به حکومت
رَبیعه گمارده شد. در 309ق/921م داوود، برادر دیگرش، به جای او نشست. برادر چهارم،
ابوالعلاء سعید نیز در 312ق/924م به حکومت نهاوند رفت. همچنین برخی دیگر از افراد
این خاندان در دستگاه خلافت مناصبی یافتند.
حسینبنحمدان پس از پیروزی بر هارونِ خارجی در 283ق/896م با بکربنعبدالعزیزبنابی
دُلَف پیکار کرد و تا 286ق/899م 2 بار با قرمطیان جنگید و در نبرد با آخرین
فرمانروایان طولونی نیز شرکت کرد. او در 296ق/908م کوشید تا عبداللهبنمعتز را بر
مسند خلافت بنشاند، اما توفیق نیافت و از برابر خلیفه مقتدر (خلافت:
295-320ق/908-932م) گریخت. برادرش عبدالله به امر خلیفه در پی او رفت، اما بینتیجه
به بغداد بازگشت تا آنکه خلیفه به وساطت برادر دیگر او ابراهیم، یا وساطت
ابنفُراتِ وزیر، او را بخشید و به حکومت قم و کاشان فرستاد. او در 303ق/915م باز
به مخالفت برخاست و اینبار خلیفه وی را زندانی کرد تا در 306ق/918م بمرد. برخی
گفتهاند به امر خلیفه کشته شد.
ابوالهیجا عبداللهبنحمدان که در 292ق/904م حکومت یافت، از همن آغاز ورود با اکراد
یزیدی به جنگ پرداخت و آنان را بپراکند. پس از آن در 308ق/921م پسر خود حسن را به
نیابت حکومت آن دیار منصوب کرد و خود در بغداد نشست. در 311ق/923م مأموریت یافت تا
زائران خانة خدا را در سفر مکه از گزند قرمطیان محافظت کند. در بازگشت، ابوطاهر
سلیمان قرمطی بر او هجوم برد و اسیرش کرد، اما وی سال بعد آزاد شد و به بغداد رفت.
در 315ق/927م قرمطیان به عَیْنُالتَّمْر نزدیک انبار رسیدند و بغداد را تهدید
کردند. ابوالهیجا اینبار بر آنها تاخت و قرمطیان را عقب نشاند. وی در 317ق/929م به
یاری مونسالمظفّر و نازوک خادم، خلیفه مقتدر را از خلافت خلع کرد و محمدبنمعتضد
را با لقب «القاهر» به خلافت نشاند (اصفهانی، 133). خلیفة جدید، ابوالهیجا را حکومت
حُلْوان و دینور و همدان و کرمانشاهان داد. ولی اندکی بعد سپاهیان بغداد شوریدند و
مقتدر دوباره بر مسند خلافت نشست و ابوالهیجار در گیرودار شورش به قتل رسید. از
ابوالهیجار 2 پسر باقی ماند که در موصل و حلب دولتهایی تشکیل دادند. از اینجاست که
آل حمدان به 2 شاخة حمدانیان موصل و حمدانیان حلب تقسیم میشود.
حمدانیان موصل:
1.ناصرالدوله حسنبنابیالهیجا (د 358ق/968م) پایهگذار سلسلة حمدانیان موصل است.
او نخست در 308ق/920م به نیابت از پدر به امارت موصل گمارده شد، اما مقتدر در
318ق/930م پس از مرگ ابوالهیجا، حسن را از امارت موصل عزل کرد و ولایت آنجا را به
عموهای وی، پسران حمدان سپرد و او را به امارت بخش غربی دیارِ ربیعه و نَصیبین،
سَنْجار، خابور، مَیافارقین و اَرْزَن گماشت. در 319ق/931م دوباره اختلاف میان مونس
مظفر، یکی از امیران بلندپایة بغداد، و خلیفه بالا گرفت و در 320ق/932م که مونس،
خشمگین از خلیفه به سوی موصل میرفت، حسن و عموهایش راه را بر مونس بستند، اما شکست
خوردند و پراکنده شدند. پس از آن حسن به خدمت مونس درآمد تا آنکه مقتدر کشته شد. در
322ق/934م حسن، موصل و دیارِ ربیعه را تصرّف کرد و سپس عمویش ابوالعلای سعید را که
قصد تصرف آنجا را داشت، به قتل رساند. این کار بر خلیفه راضی (خلافت:
322-329ق/934-940م) گران آمد و سپاهیانی فرستاد تا وی را گرفتار کنند. در نخستین
برخورد، حسن دچار شکست شد و گریخت، ولی در نبرد دیگر آنان را شکست داد و بر موصل و
اطراف آن استیلا یافت. در 324ق/936م راضی حکومت موصل، دیار ربیعه، دیار مُضَر و
دیار بکر را به او داد. از این به بعد کار او بالا گرفت تا انجا که در 325ق/937م
سراسر جزیره را در دست داشت. در 330ق/941م ابنرایِق، امیرالأمرای بغداد، را به
حیله بکشت (ابوعلی مسکویه، 2/27) و خود با لقب ناصرالدوله از سوی خلیفه متّقی
(خلافت: 329-333ق/941-944م) به امیرالامراییِ بغداد منصوب شد و برادرش ابوالحسن
علینیز لقب سیفالدوله یافت. ناصرالدوله در مسند امارت بغداد کار را بر خلیفه تنگ
گرفت و اموالش را مصادره کرد و از حقوق او و اهل حرم بکاست و بر مالیاتها بیفزود.
همچنین میان وی با آل بویه و بریدیان جنگ برخاست. در 331ق/942م توزون بر بغداد چیره
شد و ناصرالدوله پس از 13 ماه امارت ناچار با سران حمدانی به موصل گریخت و خلیفه
نزد وی به موصل رفت. پس میان توزون و حمدانیان جنگ درگرفت. این جنگها به شکست
سیفالدوله انجامید. سیفالدوله به موصل آمد و با برادرش ناصرالدوله، همراه خلیفه،
به نصیبین رفتند و توزون وارد موصل شد. سرانجام میان آنان صلح افتاد و مقرّر شد
منصرفات ناصرالدوله تا 3 سال در دست خود او باشد و سالانه 000‘600‘1 درهم برای
توزون بفرستد. اندکی بعد خلیفه از حمدانیان نیز دلتنگ شد و به رَقّه رفت و در آنجا
اقامت گزید و سرانجام با توزون صلح کرد و به بغداد بازگشت، ولی در 333ق/944م توزون
او را کور کرد و مستکفی (خلافت: 333-334ق/945-946م) را به خلافت نشاند و خود نیز در
سال بعد (334ق/945م) درگذشت. در همان سال آل بویه وارد بغداد شدند و کوشیدند نفوذ
خلیفه و امیران اطراف، از ان میان حمدانیان را محدود کنند، اما ابنشیرزاد که پس از
توزون امیرالامرای بغداد بود، دل با ناصرالدّوله داشت و از یاری وی دریغ نمیکرد، و
چون معزّالدوله دیلمی (302-356ق/915-967م) همراه با خلیفه مطیع (خلافت:
334-363ق/946-974م) برای جنگ با حمدانیان از بغداد بیرون رفت، ناصرالدّوله به اشاره
ابنشیرزاد این شهر را تصرف کرد (334ق/945م). از آن سوی معزالدوله تَکریت را که جزو
قلمرو ناصرالدّوله بود غارت کرد و به سوی بغداد آمد و پس از 4 ماه توانست آنجا را
تصرف کند. ناصرالدّوله در 335ق/946م پنهان از ترکان (بازماندگان توزون)، پیمانی با
معزّالدّوله بست. از این روی ترکان بر او شوریدند و ناصرالدوله ناگزیر با
ابنشیرزاد به موصل رفت، ولی کشمکش او با معزالدوله پایان نیافت و این دو بارها
رودرروی یکدیگر ایستادند. چنانکه در 345ق/956م وقتی معزّالدّوله برای سرکوبی شورش
اهواز از بغداد بیرون رفت، ناصرالدوله به این شهر درآمد. در 346ق/957م معزالدوله به
قصد گوشمالی ناصرالدوله آهنگ موصل کرد و او ناچار پذیرفت که سالانه 000‘000‘1 درهم
بپردازد، ولی چون از پرداخت آن سرباز زد، معزّالدّوله در 347ق/958م به موصل و
نصیبین حمله کرد و بر ان شهرها چیره شد. ناصرالدوله به مَیّافارقین گریخت و از آنجا
وارد حلب شد که سیفالدوله در آنجا به استقبال فرمان میراند. سیفالدوله به
میانجیگری برخاست و متعهد شد که آن مال را به بغداد فرستد. حمدالله مستوفی میگوید:
«به خراجی معیّن صلح کردند که ماه به ماه سیفالدوله به معزّالدّوله رسانَد و او به
ملک ابنحمدان تعلّق نسازد». معزّالدّوله در 353ق/964م در پی اختلاف نظر با
ناصرالدوله بر سر شرایط پیمان نامة پیشین، دوباره به موصل لشکر کشید و انجا را تصرف
کرد و حکومت ولایات ناصرالدوله را طبق پیمان پیشین به پسرش ابوتغلب
غضنفربنناصرالدّوله سپرد. اندکی بعد او پدر را دربند کشید و در موصل زندانی ساخت
تا اینکه وی (ناصرالدوله) در 358ق/969م در زندان درگذشت.
2.ابوتغلب غضنفر (د 369ق/979م). پس از ناصرالدوله میان فرزندانش اختلاف افتاد و
آنان 2 دسته شدند. دستهای از ابوتغلب پشتیبانی میکردند و دستهای به ابوالمظفر
حمدان گرایش داشتند. در این کشاکش، ابوتغلب بر برادرش حمدان پیروز شد. حمدان در
358ق/969م به بختیار ذیلمی در بغداد پناه برد. بختیار او را بزرگ داشت و ابواحمد
موسوی پدر شریفِ رضی را که مورد احترام هر دو بود برانگیخت تا میان برادران صلح
برقرار سازد. حمدان در 359ق/970م به رَحْبه که جزو قلمرو ابوتغلب بود، بازگشت؛ اما
صلح دوم نیافت و کار به جنگ کشید و ابوتغلب برادر خود ابوالبرکات را به سوی حمدان
گسیل داشت. ابوالبرکات در این برخورد کشته شد. نبوتغلب در نبردی دیگر در 360ق/971م
حمدان و دیگر برادران را درهم شکست، و حمدان با برادرش ابراهیم به بغداد رفت و به
بختیارِ دیلمی پناهنده شد. پس از شکست حمدان، ابوتغلب استقرار یافت و حَرّان را
تصرف کرد، اما نتوانست در برابر رومیان که تا دیاربکر و نصیبین (361ق/971م) پیش
رانده بودند، پایداری کند، و از اینرو در همانجا متوقف شد. در 362ق/972م رومیان که
از پیروزیهای پیشین خود گستاخ شده بودند، عازم فتح «آمِد» شدند. «هزار مرد» غلام
ابوالهَیجاءِبنحمدان که درآمِد بود، از ابوتغلب یاری خواست. وی برادرش
هبهاللهبنناصرالدوله را گسیل داشت. رومیان شکست خورد و عضدالدّوله موصل، دیار
ربیعه، میافارقین، آمِد و دیار مضر را از او گرفت و ابوتغلب به اَخلاط گریخت و از
آنجا آهنگ دمشق کرد، ولی به شهر راه نیافت. وی از خلیفة فاطمی عزیز (خلافت:
365-386ق/976-996م) برای گشادن دمشق یاری خواست. خلیفه پیغام داد که باید به قاهره
آید تا او را به مال و مرد مدد رساند، اما ابوتغلب از این کار خودداری کرد و به
طَبَریّه رفت. در این وقت دَغْفَل طایی که حکومت رَمّله داشت از خطر او بیمناک شد و
با او جنگید و نیرویش را شکست و خود وی را بگرفت و بکشت (369ق/979م).
این زمان را باید زمانِ انقراض حمدانیان موصل به شمار آورد، اگرچه ابوطاهر ابراهیم
و ابوعبدالله حسین، برادران ابوتغلب، به یاری آل بویه در 379ق/989م، یک چند بر موصل
دست یافتند، ولی بیش از یک سال دوام نیاوردند و در آن مدت نیز مطیع آل بویه بودند
(ابناثیر، 669، 71، 72). در 380ق/990م ابوطاهر و ابوعبدالله بر ابوعلیبنمروان
کُرد که بر میافارقین چیره شده بود، هجوم بردند. ابوعلی پیروز شد و ابوعبیدالله را
اسیر کرد، ول با شفاعت خلیفة فاطمی روانة مصر ساخت. خلیفه او را به فرمانروایی حلب
گماشت که تا پایان عمر در آنجا بود. در همان سال ابوذَوّاد امیرِ عقیلیان، ابوطاهر
را نیز شکست داد و نصیبین و بَلَد را تصرف کرد و سال بعد و سال بعد بر موصل نیز دست
یافت، اما آل بویه آنان را واپس راندند. در 386ق/996م باز مُقَلّد عقیلی موصل را
تصرّف کرد و آل بویه به حکومت پرداخت و حمدانیان به کلّی برافتادند.
حمدانیان حلب:
1.سیفالدوله، ابوالحسن علی(د 356ق/967م). در 330ق/941م پس از آنکه خلیفه او را
لقب سیفالدوله داد، در بغداد بماند. او به برادرش ناصرالدوله در برابر بریدیان و
ترکان مدد میرسانید و نیز میکوشید قلمرو مستقل برای خود پدید آورد. سرانجام میان
وی و ابوالحسین بریدی جنگ افتاد و کار به شکست سیفالدوله انجامید. او بار دیگر به
یاری ناصرالدّوله به جنگ پرداخت و لشکر ابوالحسین را شکست داد و واسط را از دست
بریدیان بیرون آورد و کوشید که بصره را نیز تصرف کند، اما در 331ق/942م که ترکان در
بغداد بر ناصرالدبوله شوریدند، سیفالدوله نیز در واسط آماج تاخت و تاز آنان گشت
(ابنعبری، 165). پس به بغداد درآمد و از آنجا در پی ناصرالدّوله که بغداد را به
قصد موصل ترک کرده بود، روانه شد. در جریان آن اختلافها که میان ناصرالدوله و خلیفه
و توزون بود، سیفالدوله به برادر مدد میکرد و میکوشید که بغداد را تصرف کند، اما
موفق نشد و توزون بر او پیشدستی کرد. از این رو، در 333ق/944م به شام رفت و حاکم
حلب، یانِسِ مونسی را که از طرف محمّدبنطُغج، معروف به اِخْشید (د 334ق/945م)،
امارت حلب داشت، گریزاند و آنجا را تصرف کرد و به سوی حِمُص رفت و با سپاه اخشید و
غلامش کافور پیکار کرد و پیروز شد و بر حمص دست یافت. آنگاه به دمشق رفت و آنجا را
به محاصره گرفت، آما نتوانست شهر را بگشاید و بازگشت. گفتهاند که در آغاز میان
سیفالدوله و اخشید صلح برقرار شد (ابنتغری بردی، 3/255، 291) و سیفالدوله بر حلب
و حمص و انطاکیه دست یافت، اما مدتی بعد جنگ درگرفت و سیفالدوله شکست خورد و اخشید
جلب را تصرف کرد. اخشید در اوایل 334ق/945م درگذشت و سیفالدوله بر حلب استیلا
یافت. ابنخلکان به نقل از تاریخ حلب میگوید: «پیش از سیفالدّوله، حسینبنسعید
برادر ابوفراس شاعر، حلب را در دست داشت» (3/405)؛ اما صحّت این قول بعید است، زیرا
در هیچ کدام از منابع مهمّ تاریخی بدان اشاره نشده است و عبارت پیشین ابنخلکان نیز
آن را نفی میکند. با اینهمه، چون سیفالدوله ـ همان طور که اشارت شد ـ احتمالاً 2
بار به حلب درآمد، پس محتمل است که بار نخست، حسینبنسعید را در آنجا گمارده باشد.
در 334ق/945م پس از درگذشت اخشید، اَنوجوربناخشید همراه کافور به مصر رفت و
سیفالدوله دمشق را تصرّف کرد (ابنتغری بردی، 3/291) و خواست بر مصر نیز حمله
بَرَد. پس از سوی رمله روان شد، ولی کافور به مقابله شتافت و در «لَجّون» نزدیک
طَبَریّه و رَمْله سیفالدوله را شکست داد و بار دیگر در نزدیکی دمشق بر او پیروز
شد و مصریان حلب را نیز گرفتند؛ اما صلح با همان شرایط برقرار شد، جز آنکه خراج از
میان رفت.
سیفالدوله پس از استقرار در حلب، نیروی نظامی خود را یکسره بر ضدّ روم شرقی به کار
گرفت و تا 20 سال بعد که مرگش فرا رسید، همچنان در این کار بود (ابنتغری بردی،
3/383؛ حِتّی 1/590، 591). مشهور است که 40 بار به غزو روم رفت. بارها وارد قلمرو
رومیان شد و تا مشرْعَش پیش تاخت. در یکی از این جنگها، قُسْطَنْطین پسر فردس
فرمانده ارتش روم کشته شد. یکبار هم که سیفالدوله خواست در مرز روم قلعهای بزرگ
بنا کند و آن را پایگاه حملات آیندة خود سازد، امپراتور روم سپاهی مرکب از رومیان و
روسیان و بلغاریان گردآورد و به فرماندهی فردس به مقابله فرستاد، ولی کاری از پیش
نبرد (ابناثیر، 8/508). گفتهاند که سیفالدوله نوه و داماد او را هم به اسارت
گرفت (ثعالبی، 1/22-23). در آن روزگار این جنگها که با روم شرقی میرفت، از نظر
مسلمانان جهاد با کافران (غزا) تلقّی میشد و اینان گاه برای شرکت در این جنگها بر
یکدیگر پیشی میجستند و چه بسا که از نقاط دوردست عازم غزا میشدند. چنانکه در
353ق/964م که رومیان بر مَسّیصه هجوم بردند و بسیاری را کشتند و دیهها را بسوختند،
گروهی از خراسانیان به عزم جهاد از راه ارمنستان و میافارقین نزد سیفالدوله رفتند
و او با آنان به سوی رومیان حرکت کرد، ولی به آنان نرسید و بازگشت (ابناثیر،
8/552). سال بعد نیز رومیان دوباره حمله کردند و مصیصه و طَرَسوس (یا طَرْسوس) را
گشودند و بسیاری را کشتند و مسجد جامع را به اصطبل بدل کردند و منبر را بسوختند
(همو، 8/560). بعدها مسلمانان آنان را کیفری بسزا دادند.
2.سعدالدّوله ابوالمعالی شریف. سیفالدوله در صفر 356ق/ژانویة 967م پس از 23 سال
حکمرانی در حلب درگذشت. پیکرش را به میافارقین حمل کردند و در همانجا به خاک
سپردند. پس از او پسرش سعدالدوله بر مسند حکمرانی نشست. در روزگار او حمدانیان حلب
به نشیب قدرت فرو افتادند. ابوفِراس حمدانی شاعر معروف، در 357ق/968م کوشید بر حمص
چیره شود، ولی جان بر سر این کار نهاد (ابنخلکان: 61). در 358ق/969م قرغویه، غلام
سیفالدوله بر سعدالدّوله شورید و حلب را گرفت. سعدالدّوله به حَرّان و از آنجا به
میافارقین نزد مادرش رفت و آنگاه قصد حَماه کرد و سپس به حمص رفت. در همین سال
ابوالبرکاتبنناصرالدوله به سوی میافارقین هجوم برد، اما همسر سیفالدوله
دروازهها را بست و از ورود او جلوگیری کرد. سپس 000‘200 درهم نزد او فرستاد و
دیههایی را که نزدیک نصیبین از آنِ سیفالدوله بود، به وی واگذاشت. در همین سال
رومیان پس از استیلا بر انطاکیه به حلب که در محاصرة سعدالدوله بود، هجوم بردند.
سعدالدوله به ناچار محاصره را رها کرد و رومیان شهر را به جز قلعة آن از قرغویه
گرفتند و بر این پایه صلح کردند که وی مالی به نزد امپراتور بفرستد و هرگاه رومیان
دست به حمله زدند، او نیازمندیهای آنان را فراهم کند (ابناثیر، 8/604). قرغویه در
همین سال با سعدالدّوله که در حمص بود صلح کرد و در حلب به نام او خطبه خواند، و هر
دو در متصرفات خویش خطبه به نام المعزّالدینالله فاطمی (خلافت: 341-386ق/952-996م)
خواندند. سعدالدوله در 365ق/975م بَکْجور مولای قرغویه را که پی از آن امارت حمص
داده بود، خلع کرد، ولی بکجور با کمک خلیفة فاطمی دمشق را تصرف کرد و در 379ق/989م
حمص را نیز از دست سعدالدّوله او را از این کار بازداشت و متعهّد شد که همة
سرزمینهای میان حمص و رَقّه را به تیول او دهد، اما بکجور نپذیرفت به قصد فرزندان
بکجور به رقّه رفت و اموال آنان را مصادره کرد. خلیفة فاطمی پای در میان نهاد و از
او خواست تا آنان را به مصر فرستد. سعدالدوله با فرستادة خلیفه خشونت کرد و آمادة
جنگ با مصر شد، ولی در همان سال (381ق/991م) درگذشت.
3.سعیدالدّوله ابوالفضایل. سعدالدوله قبل از مرگ، پسرش سعیدالدوله را به جانشینی
برگزید و او را به خادم خود لؤلؤ سپرد. پس از مرگ سعدالدوله، لؤلؤ وی را بر تخت
فرمانروایی نشاند. در روزگار وی میان حمدانیان و مصریان جنگی سخت روی داد.
مَنْجوتَگین سردار فاطمیان نتوانست حلب را تصرف کند و به قاهره بازگشت تا آنکه
خلیفة فاطمی العزیز بالله (خلافت: 365-356ق/976-996) خود به قصد جنگ حرکت کرد، ولی
در 386ق/996م درگذشت. لؤلؤ که طمع در حکومت بسته بود، سعیدالدّوله را بکشت و به نام
2 فرزند او ابوالحسن علیو ابوالمعالی شریف به حکومت نشست و پس از مدّتی آن دو را
به قاهره فرستاد. لؤلؤ در 394ق/1003م حکومت بر قلمروِ حمدانیان را به پسر خود
ابونصر سپرد و بدینسان دولت حمدانیان حلب منقرض شد. پس از مرگ لؤلؤ، ابونصر از
خلیفة فاطمیان اطاعت کرد و خطبه به نام او خواند و لقب مرتضیالدوله یافت و سراسر
شام به قلمرو فاطمیان پیوست و نفوذ حمدانیان یکسره برافتاد. برخی از مورّخان، دولت
لؤلؤ و ابونصر را سلسلة فرعیِ دولتِ حمدانیان میدانند. (لین پول، 1/203؛ حسن،
3/124، 125). در سالهای بعد 3 تن از حمدانیان در دربار خلفای فاطمی به منصبی دست
یافتند. یکی ابوالمُطاع وجیهالدوله ذوالقرنین پسر ابوالمظفّربنماصرالدّوله که
امیری شاعر بود و از 415 تا 419ق/1024 تا 1028م امارت دمشق داشت؛ دوم ناصرالدّوله
ابومحمّد نوة ناصرالدّولة بزرگ که سردار فاطمیان بود و از 433 تا 440ق/1041-1048م،
و از 450 تا 452ق/1058-1060م بر دمشق حکم راند. سوم عُدَّهُالدوله پسر ناصرالدّولة
مذکور که حدود یک سال از سوی فاطمیان امارت دمشق داشت.
بخش دوم ـ اوضاع اجتماعی
در سدة 4ق/10م دستگاه خلافت که مقدّمات آن از روزگار متوکّل آغاز شده بود، رو به
انحطاط گذاشت. امپراتوری خلفا دچار تجزیهای سخت شد و در هرجا امیری درفش استقلال
برافراشت و دولتهای متفرّق در ماوراءالنهر و ایران و عراق و شام و مصر و افریقا
پدید آمدند که هماره برای گسترش قلمرو خود با یکدیگر در جنگ بودند. بدیهی است که
بسیاری از این دولتها در راه گستش خود دست بیداد بگشادند و مردم را به اقلاس
کشاندند و نابسامانیها پدید آوردند. حمدانیان در چنین اوضاعی به قدرت رسیدند (متز،
1/151٩. اینان برای نگهداری قدرت و سروری خود پیوسته با حریفان در کشاکش بودند و
آنچه در این میان بر باد میرفت، جانها و داراییهای مردم تهیدست و پیش آمدن
رویدادهای جانگزا برای همگان بود. از میان حمدانیان، سیفالدوله دارای آوازهای
بلند و نامی نیک در تاختن پیاپی بر کرانههای امپراتوری روم شرقی (بیزانس) بود که
گرچه به گشودن آن سامان نینجامید، لیکن رومیان را برای مدّتی از دستاندازی و تطاول
بر بلاد اسلامی دور داشت. به هر حال، مورّخان را دربارة ارزیابی خمدانیان آرای
گوناگون و متضّاد است. برخی ایشان را به نهایت فرزانگی و دادگری و بخشندگی
ستودهاند (ابنتغری بردی، 4/16) و برخی دیکر گزارشهای تکان دهنده از روزگار ایشان
دادهاند. گفته شده است که سختگیری ایشان چنان بود که بنبحبیب، پسرعموهای
بنبحمدان، با خانواده و احشام خود آواره شدند و به حدود روم کوچیدند و گویا برخی
از آنها به دین مسیح درآمدند (حتّی، 1/552). ابنحوقل حمدانیان را از جملة
ثروتمندان فرمانروایان اسلام میداند ٠صص 191-193)؛ چنانکه وقتی عضدالدّوله یکی از
قلاع اینان را ـ در دیار مُضَر ـ تصرّف کرد، قیمت آنچه در آن قلعه یافتند، 20
میلیون درهم بود (ابوعلی مسکویه، 2/392-393). در 358ق/969م که نصیبین دچار سختی و
ویرانی شده و جمعیّت آن به شدت کاهش یافته بود، بهره دهی آن از غلّات و مالیات
سرانه و مالیات شراب و عوارض چهارپایان و سبزیها هر یک به 000‘5 دینار (جمعاً
000‘25 دینار). و مالیات آسیابها و حقوق دولتی معاملات املاک و عوارض مستغلات به
000‘17 دینار رسید (متز، 1/30، 31، 2/468). حمدانیان از این باج و خراجها بهرة وافی
میبردند. از اینجا میتوان دریافت که حمدانیان بر چه سرزمین پربرکتی استیلا داشتند
و چه اندازه بر مردم تنگ میگرفتند که این مقدار مال از یک شهر ویران به چنگ
میآوردند.
بخش سوم ـ اوضاع فرهنگی
حمدانیان با وجود پارهای کاستیها، امیرانی دانش دوست و ادبپرور بودند. بهویژه
سیفالدوله شاعران و دانشمندان را گرامی میداشت و خود شعر نیکو میسرود. ثعالبی در
وصف سیفالدوله مینویسد: «می گویند بر درِ هیچ پادشاه، پس از خلفا این قدر از
بزرگان شعر و ستارگان روزگار گرد نیامد» (1/11). گرچه در این سخن مبالغهای هست،
اما به هر حال، مجالس ادب این حمدانی را ـ که در ایام آسودگی از جنگ برگزار میشد ـ
شاید بتوان انگیزة نهضت ادبی زودگذری در شام دانست که با فترتی نه چندان دراز به
دورة علم و ادب فاطمیان در مصر و شام پیوست. ازجمله عالمان و شاعران بلندپایة آن
روزگار که در محافل سیفالدوله حضور مییافتند، باید از اینان نام برد: لبونصر
فارابی (260-339ق/874-950م)، فیلسوف و موسیقیدان نامدار که در فتح دمشق نیز با
سیفالدوله بود و در آنجا درگذشت؛ ابوالفرج اصفهانی (284-356ق/897-967م) که نسخهای
از دستنویس کتاب اغانی را به او تقدیم کرد؛ ابننباته خطیب دربار که جهادیّههای
او در تحریض مسلمانان به جهاد با رومیان معروف است؛ ابوالطَیّب مُتنبَی
(303-354ق/915-965م) و ابوفراس حمدانی (320-357ق/932-968م) که این دو هر یک در آن
نهضت ادبی سهمی داشتند. اینهمه از سیفالدوله برخاست که «مردی شهم و کافی بود و همه
جدّ محض» و «نگاه باید کرد که ... متنبی در مدح وی برچه پایه سخن گفته است که تا در
جهان سخن تازی است، آن مدروس نگردد (بیهقی، 385):
فَلا تَعْجَبا اَنَّالسِّیُفَ کَثیِرهٌ وَ لکِنَّ سَیفَالدولهالیَوْمِ وَاحدٌ
یکی دیگر از افتخارات حمدانیان را باید حضور ابوالعلاء احمدبنعبداللهبنسلیمان
مَعَرّی (363-449ق/973-1057م) «فیلسوف شاعران و شاعر فیلسوفان» (حتّی، 589) در
روزگار ایشان شمرد. سیفالدوله دیناری ویژة صله دادن به وزن 10 مثقال ضرب کرده بود
که نام و تصویرش را بر آن نقش کرده بودند بجز ابوفراس و سیفالدّوله، حمدانیان
دیگری نیز به شاعری شهره بودند، مانند ابووائل تغلببنداوودبنحمدان، ابوالعشایر،
حمدان موصلی، ابوزُهَیر مُهَلْهِل و ابوالمطاع وجیهالدوله که در دربار فاطمیان
میزیست و یک چند امارت دمشق داشت. ناصرالدّوله پایهگذار حمدانیان موصل نیز مرد
علم بود و مدتها در خدمت شیخمفید میزیست و در اعزاز و اکرام او میافزود. قاضی
نورالله شوشتری میگوید: شیخ را رسالهای است در مبحث امامت که به نام ناصرالدّوله
نوشته است (ص 235).
مآخذ: ابناثیر، عزّالدین، الکامل به کوشش تورنبرگ، 1862م، 1887، 360، 419، 8/163،
217، 339، 382-385، 399، 454، 455، 593، 597؛ ابنتغری بردی، یوسف،
النّجومالزّاهره، مصر، وزارهالثّقافه والارشادالقومی، 3/223، 278، 331، 4/19،
131، 136؛ ابنحوقل، ابوالقاسم محمد، صورهالارض، بیروت، دارمکتبهالحیاه، صص
165-170؛ ابنخلکان، احمدبنمحمد، وفیاتالاعیان، به کوشش احسان عباس، بیروت،
دارصادر، 1398ق، 2/59؛ ابنعبری، ابوالفرج، تاریخ مختصرالدّول، صص 169-173؛ ابوعلی
مسکویه، احمدبنمحمد، تجاربالامم، به کوشش آمدروز، 1916م، طبع افست، 1/189، 192؛
اصفهانی، حمزه، تاریخ سنی ملوکالأرض والأنبیاء، برلین، 1340ق؛ بیهقی، ابوالفضل،
تاریخ بیهقی، به کوشش علیاکبر فیّاض و قاسم غنی، تهران، دنیای کتاب، 1361ش؛
ثعالبی، ابومنصور، یتیمهالدّهر، مصر، 1352ق، 1/15، 17-23، 27، 29، 57، 58، 65، 66؛
حِتّی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمهالاسلام، مصر، 1964م، 3/32، 33، 36، 384؛ سیوطی،
جلالالدّین، تاریخالخفاء، به کوشش محمد محییالدین عبدالحمید، مصر، 1371ق، صص
394، 395؛ شوشتری، نورالله، مجالسالمؤمنین، تهران، اسلامیّه، 1375ق؛ طبری،
محمّدبنجریر، تاریخ، به کوشش دوخویه، لیدن، 1890م؛ لین پول. استانلی، بارتولد و .،
تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حکومتگر، ترجمة صادق سجادی، تهران، نشر تاریخ
ایران، 1363ش، 1/202؛ متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمة علیرضا
ذکاوتی، تهران، امیرکبیر، 1362ش؛ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین
نوایی، تهران، امیرکبیر، 1362ش، صص 347-712.
صادق سجادی