آلتونْ کوپْری، شهری قدیمی، در کشور عراق واقع در نیمه راه کَرکوک ـ اَربیل، در استان کرکوک کنونی با ْ44 و َ8 طول شرقی و ْ35 و َ42 عرض شمالی. این شهر در دره زاب صغیر، جایی که این رودخانه از دره‌های عمیق کوهستانی به سوی جلگه دجله خارج می‌شود، در 42 کیلومتری شمال غربی کرکوک و درحدود 105 کیلومتری جنوب شرقی موصل قرار دارد.
وجه تسمیه: نام آلتون کوپری از 2 جزءِ آلتون (طلا) و کوپری (پُل) ترکیب یافته است یعنی پل طلایی. درباره تسمیه آن گفته‌اند که سلطان مراد چهارم به هنگام ورود به بغداد (1048ق/1638م) فرمان داد پلی بر این رودخانه بسازند و چون ساختن پل مستلزم هزینه فراوانی بود، فرمان داد در ساختن پل معادل وزن آن طلا خرج کنند، بدین سبب این پل آلتون کوپری نامیده شد، اما این وجه تسمیه درست نیست، زیرا حدود 300 سال پیش از سلطان مراد (د 1049ق/1639م) آلتون کوپری بر آلتون صو وجود داشته، و ظاهراً سلطان نامبرده پل را نوسازی کرده است. نام این شهر از «آلتون صو» (= قسمت علیای زاب صغیر) گرفته شده که در اصل آلتون صو کوپریسی (= پل آلتون صو) بوده و به اختصار آلتون کوپری خوانده شده است (سرکیس، 289؛ اسلام آنسیکلوپدیسی). برخی احتمال داده‌اند که به عکس، نام رودخانه از نام شهر گرفته شده است. در این باب احتمالات دیگری نز داده شده که ضعیف به نظر می‌رسد. نام این شهر در مآخذ به صورتهای آلتون کوپری (قاموس‌الأعلام ترکی)، آلتون کوپرو و آلتین کوپری (دایرةالامعارف اسلام)، آلتون کُپری (قدوسی، 274، قاموس‌الاعلام) آلطون کُبْرُک (یزدی، 391 الف)، آلطون کوپری (شامی، 239؛ طهرانی، 209) و آلتین کُرپی (مروی، 3/893) آمده است. آلتون کوپری نام رسمی دولتی است و مردم آن را القَنْطَره می‌خوانند که بنا بر پژوهشهای مصطفی حواد این نام تازگی ندارد و از آغاز قرن 7ق/13م به بعد رایج بوده است. وی به نقل از این فُوَطی، از دانشمندی به نام محبّ‌الدین‌ابی‌محمد قنطری یاد می‌کند و می‌نویسد: وی از القنطره، قریه‌ای از سواد اربیل بوده و در 639ق/1241م درگذشته است (بستانی).
سیمای طبیعی: آلتون کوپری از 2 بخش مجزا به نامهای قنطره کبیر و قنطره صغیر (پل بزرگ و کوچک) تشکیل شده است. قنطره کبیر میان 2 شاخه زاب صغیر به صورت جزیره‌ای قرار گرفته و قنطره صغیر در مغرب و در ساحل غربی شاخه زاب واقع شده است و به وسیله پلی به قنطره کبیر متصل می‌گردد. بر روی شاخه‌های زاب پلهایی است که بخشهای مذکور را به هم می‌پیوندد (اطلس جهانی بزرگ، 72). 2 شاخه آلتون صو (زاب) که از داخل شهر می‌گذرند، از رودخانه زربا که در شمال شهر جاری است کم عرض‌تر و کم عمق ترند. 2 پل سنگی (قنطره کبیر و صغیر) شهر را به زمینهای اطراف می‌پیوندد. پلِ بزرگ بسیار خوش ترکیب و استوار و بلند است، چنانکه از فراز آن می‌توان به آسانی شهر را مشاهده کرد. پل کوچک به عکس ارتفاعش از سطح شهر کمتر است (اسلام آنسیکلوپدیسی).
سابقه تاریخی: آلتون کوپری در قرن 6ق/12م شهری معروف بوده است. ازجمله قدیم‌ترین منابعی که نام این شهر در آن آمده، ظفرنامه شرف‌الدین علی‌یزدی (تألیف در 828ق/1425م) است. وی در بیان لشکرکشی‌های امیر تیمور (د 807ق/1404م) و حرکت او به سوی بغداد می‌نویسد: «رایت نصرت شعار در ضمان حفظ و تأیید پروردگار به راه آلطون کُبرُک متوجه بغداد شد» (ص 391 الف). نیز در طفرنامه شامی (تألیف در 804ق/1402م) که تاریخ فتوحات امیر تیمور است، در ذیل عنوان فتح بغداد به حرکت تیمور از راه آلطون کوپری به بغداد گفت و گو شده است (ص 239). ابوبکر طهرانی در کتاب دیار بکریه (نیمه قرن 9ق/15م) و غیاثی در تاریخ خود (تألیف اواخر قرن 9ق/15م) از آلتون کوپری و رفتن امرای آق‌قویونلو بدانجا یاد کرده‌اند (طهرانی، 209). افونسویِ پرتقالی که سفر خود را در 973ق/1565م آغاز کرده بود، در سفرنامه خود، و همچنین رستم پاشا (د 968ق/1561م) در تاریخ خود که به آلمانی ترجمه شده و بدلیسی در شرفنامه (تألیف در 1005ق/1597م)، و کاتب چلبی (د 1067ق/1657م) در کتاب فَذْلَکه در حوادث سال 1034ق/1625م و لانگریگ در سفرنامه خود (چاپ 1243ق/1827م) از آلتون کوپری سخن گفته‌اند (سرکیس، 290). در عالم آرای نادری از آمدن نادرشاه (1100-1160ق/1689-1747م) به این شهر ذکری رفته است (3/893، 906). آلتون کوپری با آنکه از نظر بافت شهری با کوچه‌های باریکش فاقد زیبایی است، اما از نظر مناظر خارج شهر یکی از زیباترین مناطق خاورمیانه به مشار می‌آید. امرا و پادشاهانی از قبیل امرای ترکمن (طهرانی، 209) و تیموری (یزدی، 391) و سلاطین عثمانی بدان توجه داشته، و جهانگردان اروپایی آنجا را دیده و ستوده‌اند (دوسرسی، 265؛ دایرةالمعارف اسلام). پل بزرگی که از عقبه‌های (گذرگاههای) بین کرکوک و موصل به شمار می‌رفته، ظاهراً یک‌بار توسط سلطان مرادچهارم مرمت شده و بار دیگر توسط حسن پاشا والی بغداد (سال 1129ق/1717م) نوسازی گردیده است این پل که از سنگ ساخته شده بود در جنگ جهانی اول (1914-1918م) به دست ترکان عثمانی ویران شد. به گفته هرتسفلد این پل 25 متر طول و 18 متر بلندی داشته است، و به سبب انحنای زیاد ارابه‌ها و کاروانها به سختی از آن می‌گذشتند. زمان بنای نخستین پل به درستی روشن نیست. برخی آن را به رومیان قدیم نسبت می‌دهند و برخی دیگر اثر دوره ساسانی می‌دانند، زیرا شباهت بسیاری به آثار آن دوره داشته است. اما هرتسفلد بنای آن را به دوره اسلام، قرن 3ق/9م نسبت می‌دهد و معتقد است که آن پل با پلهای متعددی که بر قاطول و نهروان بسته شده و نیز سد معروف به بند عظیم واقع در کوه حمرین، همزمان ساخته شده است (بستانی).
وضع کنونی: آلتون کوپری در زمانهای (نیمه اول قرن 20) دارای 30 دهکده با ساکنانی از کُرد و ترک و عرب بوده است. جمعیت آن بنا به گفته نیبور 400 تا 500 خانوار بوده، ولی به گفته منشی بغدادی (1822م) شهر نزدیک به 000‘3 خانوار داشته است. باکینگهام جمعیت آن را در زمان خود (1827م) حدود 000‘6 تا 000‘7 تن نوشته که همه مسلمان بوده‌اند. مؤلفان دیگر جمعیت آن را 100 خانوار (1840م)، 000‘2 تن (1874م، اسلام آنسیکلوپدیسی)، 000‘10 تن (1889م، قاموس‌الاعلام)، 000‘3 تن (1918م) و 000‘تن (حدود 1956م، بستانی) نوشته‌اند. زبان اصلی مردم ترکی است، و به زبانهای عربی و کردی نیز سخن می‌گویند (قاموس‌الاعلام).
پلهای این شهر از فولاد است. خط کرکوک ـ اربیل (از راه آهن عراق) از بالای رود زاب می‌گذرد. استخراج نفت کرکوک (1346ق/1927م) و بهره برداری از آن (1353ق/1934م) بیشتر نیروی انسانی ناحیه آلتون کوپری را به کار گرفته است. جز این، شغل عمده مردم کشاورزی است. تأمین خدمات و تدارکات حمل و نقل بر رودخانه زاب با استفاده از قایق (کَلَکْ)، و نیز دادو ستد اشتغال بقیه مردم است (دایرةالمعارف اسلام).
مآخذ: ابوطالب خان، میرزا، مسیر طالبی، تهران، جیبی، 1352ش، ص 392؛ اسلام آنسیکلوپدیسی، بدلیسی، امیر شرف خان، شرفنامه، به کوشش محمد عباسی، علمی، ص 565؛ بستانی (فوآد افرام)؛ دایرةالمعارف اسلامی؛ دوسرسی، لوران، ایران در 1839-1840، ترجمه احسان اشراقی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی 1362ش، ص 264؛ سرکیس، یعقوب، مباحث عراقیة، بغداد، 1948م، صص 290-292؛ شامی، نظام‌الدین، ظفرنامه، به کوشش پناهی سمنانی، تهران، بامداد، 1363ش، ص 240؛ طهرانی، ابوبکر، دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، طهوری، 1356ش، صص 208، 210-211؛ وبستر جدید جغرافیایی؛ قاموس‌الأعلام (ترکی)؛ قدوسی، محمدحسین، نادرنامه، خراسان، انجمن آثار ملی، 1339ش، ص 392؛ مروی، محمد کاظم، عالم آرای نادری، به کوشش محمد امین ریاحی، زوار، 1364ش، 3/905-908؛ یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، طهوری، 1356ش، صص 208، 210-211؛ وبستر جدید جغرافیایی؛ قاموس‌الأعلام (ترکی)؛ قدوسی، محمدحسین، نادرنامه، خراسان، انجمن آثار ملی، 1339ش، ص 392؛ مروی، محمد کاظم، عالم آرای نادری، به کوشش محمد امین ریاحی، زوار، 1364ش، 3/905-908؛ یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، به کوشش عصام‌الدین اورونبایوف، تاشکند انتشارات فن، 1972م، ص 252 نیز:

Readers Digest; Great World Atlas, 1981.
جعفر شعار