آلاشَهْر، در ترکی آلاشهیر ، شهری از استان مانسا در ترکیة کنونی (در عربی مَغنیسا)، واقع در ْ38 و َ21 عرض شمالی و ْ28 و َ32 طول شرقی، بر دامنه‌های شمالی تپه‌های متصل به رشته کوه بوزداغ، در درة رود آلاشهر (قوزو چای کهن) و 5 کیلومتری آن، با 170 متر ارتفاع از سطح دریا. این شهر در غرب ترکیه، در مسیر راه آهن افیون قره حصار ـ مانیسا ـ ازمیر، و 130 کیلومتری شرق ازمیر واقع شده است (اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بریتانیکا؛ قاموس‌الاعلام) و جمعیّت آن 611‘25 تن است (سالنامة ترکیه، 48، آمار 1980م).
وجه تسمیه: آلاشهر به صورت اَلاشِهر، اَلاشِهِر (دایره‌المعارف‌الاسلامیه) و نیز اَلَه‌شهر (سعدالدین، 1/127؛ یزدی، 870) ضبط شده است و بعضی آن را‌الله شهر خوانده‌اند (قاموس کتاب مقدس، ذیل فیلادلفیا؛ بستانی)، اما گویا درست نباشد. این اشتباه ناشی از ترجمة نادرست بعضی مؤلّفان غربی است که واژة «آلا» را‌الله پنداشته‌اند (اسلام آنسیکلوپدیسی). جزء «آلا» در نام این شهر به معنای ازرق (کبود، رنگِ مایل به زردی، عسلی) است و آلاشهر به معنی شهر کبود یا زردرنگ (بستانی) یا شهر رنگارنگ (دانشنامه؛ دایره‌المعارف‌الاسلامیه) است. به گفتة برخی، این تسمیه به سبب رنگ آمیزی خانه‌های آن است (اسلام آنسیکلوپدیسی). این شهر تا پیش از قرن 5ق/11م که نخستین‌بار ترکها بدان داده‌اند و آنان، خود، طیّ سده‌های 6 و 7ق/12 و 13م این شهر را به همین نام می‌خواندند. ابن‌بی‌بی در 607ق/1210م آن را آلاشهر نامیده و از نام فیلادلفیا ذکری به میان نیاورده است (ص 37). این نکته مؤیّد آن است که این شهر در سدة 7ق/13م با نام آلاشهر شهرت داشته است. با این حال، برخی معتقدند که در قرن 9ق/15م، هنگامی که عثمانیها شهر را به تصرف درآوردند، آن را آلاشهر نامیدند.
تاریخچه: شهر فیلادلفیا را اتالوس دوم، فیلادلفوس، پادشاه پِرگاموس (یا پرگامون)، در حدود 150ق م بنا نهاد، و محتملاَ پیش از ساخته شدن این شهر، هم در نقطه شهری با جمعیّت نسبتاً زیاد وجود داشته است. استرابون می‌نویسد که فیلادلفیا در معرض زلزله‌های مکرّر بوده است (اسلام انسیکلوپدیسی). این شهر در دورة امپراتوری بیزانس اهمیت یافت. نخستین‌بار سلاجقة روم (در 467 یا 468ق/1075 یا 1076م) در روزگار پادشاهی سلیمان‌بن‌قُتْلُمِش بر فیلادلفیا استیلا یافتند، اما در نخستین جنگهای صلیبی سپاهیان امپراتور روم شرقی بخش بزرگی از اناطولی غربی، ازجمله شهرهای ازمیر و فیلادلفیا را در 491ق/1098م متصرف شدند و این شهر را به دژی استوار و پایگاهی در برابر حملات سلجوقیان بدل کردند (همان). با این حال حدود 3 قرن این شهر میان سپاهیان روم شرقی و سلجوقیان و امرای قرامان و عثمانیان مکرّر دست به دست شد: کیخسرو اول سلجوقی در 607ق/1210م در جنگ با امپراتور بیزانس، در نزدیک این شهر کشته شد. در 702ق/1303م یعقوب اول، امیر قرامان، آنجا را محاصره کرد. محاصره‌های پی در پی در سالهای 707 و 724ق/1307 و 1324م آنجا را جزیه گزار امرای قرامان ساخت. در نیمة اول سدة 8ق/14م این جزیه به بنب‌آیدین پرداخت می‌شد (سلیمان، 2/396؛ مشکور، 86، 165؛ زامباور، 142). در 735ق/1335م امور بای (عمربک اول)، فرزند آیدین (آیدین اوغلو)، آلاشهر را محاصره و مجبور تسلیم کرد و پس از گرفتن اموال و ثروت اهالی گروهی از لشکریان خود را بر آنجا گماشت (اسلام انسیکلوپدیسی). این شهر تا 793ق/1391م که ایلدیرم بایزید، سلطان عثمانی، آنجا را گشود در تصرّف فرزندان آیدین اوغلو بود (همان). بعضی از مؤلّفان غربی فتح شهر را در 781ق/1379م به سلطان مراد اول نسبت داده‌اند، ولی در این باره سند استواری در دست نیست. در 804ق/1402م امیر تیمور آلاشهر را متصرف شد و سرانجام در زمان سلطان مراد دوم (824-845ق/1421-1451م) این شهر به صورت قطعی به تصرف عثمانیها درآمد و بیش از 5/4 قرن در سکون و آرامش به سر برد و آنگاه به دست یونانیان افتاد (1337ق/1919م). ترکان در جنگ استقلال ترکیه یونانیان را شکست دادند و یونانیان ناگزیر از ترک شهر شدند (1340ق/1922م) و به هنگام ترک شهر، آن را آتش کشیدند؛ اما موقعیت جعرافیایی شهر چنان بود که توانست پس از ویرانی آبادانی خود را بازیابد و تا حدّی به وضع پیشین بازگردد. آلاشهر در تقسیمات کشوریِ قدیمتر مرکز شهرستانی از سَنْجَق یا سَنْجاقِ (توابع) صاروخان (سرزمین آیدین و ازمیر) بود. در تقسیمات بعدی مرکز شهرستانی از ولایت آیدین و سرانجام شهری از استان مغنیسا گردید (دائره‌المعارف‌الاسلامیه: بستانی).
آثار تاریخی: فیلادلفیا (آلاشهر) را بارها زلزله لرزانده است. حصارهای ویران شهر قدیمی بر فراز تپه‌ای به ارتفاع حدود 50 متر از سطح هنوز باقی است و نیز دیوارهایی که در دورة بیزانس (روم شرقی) ساخته شده با چند قلعة ویران به جای مانده است. به نوشتة مورخان ترک، ایلدیرم بایزید پس از فتح شهر در آنجا مسجد، حمام، مدرسه و بناهای دیگر ساخت و بخشی از عواید شهر را وقف خیرات محلّی کرد و قسمتی دیگر را به امور خیریه در شهر بورسا (یا بروسه در مغرب آسیای صغیر) اختصاص داد. از آثار تاریخی آلاشهر مسجد شیخ‌صنعان است. تاریخ بنای این مسجد را 870ق/1466م نوشته‌اند (یورت آنسیکلوپدیسی). اولیاء چلبی، که در 1082ق/1671م از آلاشهر گذشته، آن را قصبه خوانده و تصویر زیبایی از آن ناحیه و اطرافش به دست داده است. وی ان را از توابع آیدین و محلّ اقامت کدخدا و فرمانده ینی چری معرّفی کرده و نوشته است: حصار آلاشهر دارای 5 دروازه و 24 مسجد بزرگ و کوچک دارد که معتبرترین آنها مسجد ایلدیرم بایزید است. چلبی، پس از وصف مسجد مذکور، دربارة مدرسه‌ها، مکتبها، حمامها، کاروانسراها و سایر بناها و مؤسسات و نیز موقعیت اقتصادی آلاشهر شرحی آورده است (سیاحتنامه، به نقل از اسلام آنسیکلوپدیسی). جهانگردی که در سده‌های 12 و 13ق/18 و 19م آلاشهر را دیده‌اند، نوشته‌اند که این شهر با پشت بامهایی پوشیده از سفال و خانه‌هایی که با خشت خام یا چوب ساخته شده و روی آنها با آهک پوشیده شده و نیز 20 باب مسجد با مناره‌های زیبا که در میان درختان سرسبز به چشم می‌خورد، نمونة زیبای یک شهر مشرق زمینی است ٠اسلام آنسیکلوپدیسی). آلاشهر کنونی شهری است بیشتر کشاورزی با محصولاتی مانند توتون، کشمشِ فراوان و نیز انواع میوه. چشمة آب معدنی آنجا، که دارای املاح بسیاری است، در ازمیر خواستاران فراوان دارد (بریتانیکا). کارگاههای رسیندگی، بافت پارچه‌های پنبه‌ای، رنگرزی و دبّاغی صنعت مختصر آنجا را تشکیل می‌دهد (الخوری). جمعیت آلاشهر در 1307ق/1890م، 000‘17 تن مسلمان، 000‘4 تن ارتدکسِ یونانی و در 1364ق/1945م جمعی خود شهر 883‘8 تن بود که همه مسلمان بودند و جمعیت ایالت، که مساحت آن به 1115 کمـ 2 می‌رسید، 792‘45 تن بود. جمعیت شهر از 243‘23 تن (در 1975م) به 611‘25 تن (در 1980م) افزایش یافته است (سالنامة ترکیه، 48).

مآخذ: ابن‌بی‌بی، یحیی‌بن‌محمد، مختصر سلجوقنامه، به کوشش هوتسما، لیدن، 1902م؛ اسلام آنسیکلوپدیسی؛ اسناد و مکاتبات تاریخی ایران، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش، ص 85؛ بریتانیکا؛ بستانی (فؤاد افرام)؛ الخوری، سلیم جبرائیل و سلیم شحاده، آثارالادهار، بیروت، 1875-1876م؛ دائره‌المعارف‌الاسلامیه، (اول و دوم)؛ زامباور، ادوارد ریتر، معجم‌الانساب، ترجمة زکی محمدحسن بک و حسن احمدمحمود، دارالرّائدالعربی، 1400ق؛ سعدالدین خواجه محمّد، تاج‌التّواریخ، استانبول، 1279ق؛ سلیمان، احمدسعید، تاریخ‌الدول‌الاسلامیه، قاهره، دارالمعارف، بمصر، 1972م؛ قاموس‌الاعلام؛ مشکور، محمدجواد، اخبار سلاجقة روم، تبریز، کتابفروشی تهران، 1350ش؛ هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، صص 675-676؛ یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، به کوشش عصام‌الدین اورونبایوف، تاشکند، انتشارات فن، 1972م؛ یورت آنسیکلوپدیسی، نیز:

Turkey Yearbook, Ankara, 1983.
جعفر شعار