اَلْآلاتُالرَّصَدِیَّه، رسالهای نجومی به زبان عربی، نوشتة شیخالرئیس
ابوعلیسینا (370-428ق/980-1036م). شیخ این رساله را در باب دقیق ساختن کار رصد
ستارگان تألیف کرده است. در آغاز رساله چنین امده است: این مقالة شیخالرئیس ابوعلی
حسینبنعبداللهبنسینا دربارة شیوهای است که وی برای ساختن آلات رصدی برگزیده
است. غرض این است که این مقاله به دانش مجسطی در ضمن کتاب لواحق افزوده شود (مهدوی،
1). گویا کتاب لواحق مجموعة یادداشتهایی بوده که شیخ میخواسته در توضیح برخی از
مطالب کتاب شفاء تا آخر عمر فراهم آورد و به آن کتاب ملحق سازد.
علمِ آلات رصدیه از فروع هیأت است و از طریق این علم، چگونگی تحصیل آلات رصدی پیش
از شروع به رصد ستارگان، شناخته میشود؛ چه، رصد ستارگان جز به کمک افزارهای بسیار
به دست نمیآید. پیش از ابنسینا، ابوجعفر محمدبنحسین خازن خراسانی (د میان
350-360ق/961-970م) که از بزرگترین منجمان مسلمان و در خدمت ابوالفضلبنالعمید،
وزیر رکنالدولة دیلمی، به کار رصد مشغول بوده، کتابی به نام
الآلاتالعجیبهالرّصدیّه در این باب نوشته و، چنانکه حاجی خلیفه میگوید، همة آلات
رصدی مورد نیاز را به شرح نوشته است. به احتمال بسیار، کتاب شیخ نیز در تکمیل مطالب
کتاب ابوجعفر خازن و نیز به منظور ارائة آلت یا آلات جدیدی بوده که به وسیلة آنها
بتوان در شناخت علم هیأت به غایت استقصا رسید (1/145-147)، چه خود او میگوید: در
این رساله غرض ما این است که آلتی رصدی وصف کنیم که توسط آن در شناخت علم هیأت و
رصد کردن جایگاه ستارگان به غایت استقصا دست توان یافت (همانجا).
این کتاب را خاورشناسان معروف، ویدمان ویوینبول ، با شرح و ترجمة متن به زبان
آلمانی، در 1827م چاپ کردهاند. میکروفیلم این رساله در کتابخانة مرکزی دانشگاه
تهران و کتابخانة مجلس شورای اسلامی (سنای سابق) موجود است.
مآخذ: حاجی خلیفه، کشفالظنون، استانبول، 1941م؛ سنای (سابق)، فهرست خطی، 1/7؛
کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکروفیلمها، ص 626؛ مهدوی، یحیی، فهرست
نسخههای مصنفات ابنسینا، دانشگاه تهران، 1333ش.
علی اصغر حلبی