آلِ آقا، خاندانی از عالمان دینی،شیعی امامی، مشهور به علم و ادب از سدة 12 تا 14ق/18 تا 20م در ایران. شهرت افراد این خاندان به آل آقا بدین جهت است که منتسب به ـآقا محمدباقر وحید بهبهانی»(ح 1116-1205ق/1704-1791م) بوده (نکـ وحید بهبهانی) و از این رو، گاه بهبهانی خوانده شده‌اند. برخی از اینان که در کرمانشاه و نهاوند اقامت داشته‌اند به کرمانشاهی و نهاوندی شهرت یافته‌اند (آیت‌الله مرعشی، 5/304؛ دوانی، 275، 333، 354). برخی از افراد این خاندان نیز در تهران، قم، نجف و کربلا ساکن بوده‌اند. شخصیتهای بنام این خاندان بدین قرارند.
1. آقامحمدعلی‌بن‌آقامحمدباقر بهبهانی کرمانشاهی (1144-1216ق/1731-1801م) فقیه، اصولی، مفسّر، متکلّم و ادیب. وی در کربلا زاده شد و به اتفاق پدر به به بهبهان رفت و مقدمات علوم را در این شهر نزد وی آموخت، سپس همراه او عازم عتبات گشت و دورة فقه و اصول را نزد پدر و دیگر عالمان آنجا گذراند و به مقام اجتهاد نائل آمد. در 1186ق/1772م عازم حج شد و در مدینه ماندگار شد و به تدریس مذاهب اربعه پرداخت و 2 رساله به نام اُمُّ‌القُری دربارة تاریخ مکه و مدینه نوشت (بهبهانی، 41، 42). وی پس از 2 سال به عتبات برگشت، ولی به علت شیوع بیماری وبا در آن دیار، همراه خانواده‌اش به ایران مراجعت کرد و در کرمانشاه سکونت گزید و به تدریس و ترویج احکام دین پرداخت (رازی، 6/356). عالمان بزرگی در درس او شرکت کردند و به مراحل عالی فقاهت رسیدند، ازجمله شیخ‌جعفر کاشف‌الغطاء، سیدعلی طباطبایی، میرزا‌ابوالقاسم مشهور به میرزای قمی، میرعبداللطیف‌خان‌شوشتری، ملاعباسعلی کَزّازی کرمانشاهی، میرزامحمد اَخباری، فرزندانش آقامحمدجعفر و احمد کرمانشاهی و بالاخره از همه برجسته‌تر سیدمحمدمهمدی طباطبایی معروف به بحرالعلوم را می‌توان نام برد (بهبهانی، 43؛ دوانی، 227؛ معلم حبیب آبادی، 2/566). او مخالف سرسخت اخباریان و صوفیان بود، و این مخالفت به قتل معصوم علیشاه دکنی و مظفر علی‌کرمانی انجامید (شروانی، 834).
آثار: از کتابهای آقامحمدعلی فقط مقامع‌الفضل در 1275 و 1316ق/1859 و 1898 به چاپ رسیده است. دیگر آثار او اینهاست:
1. الاجاره، در فقه به عربی، در کتابخانة آیت‌الله مرعشی و آستان‌قدس؛ 2. اصول دین، مسجد اعظم (قم)، 3. افضلیت حَسَنین، فارسی، شورای ملی (سابق)؛ 4. تحفه‌الابرار، فارسی، آستان‌قدس؛ 5. حاشیه‌الروضه‌البهیه‌فی‌شرح‌اللعمه‌الدمشقیه، در فقه به عربی، در آستان‌قدس؛ 6. خیراتیه، فارسی، در رد صوفیه، کتابخانة مرکزی، دانشکدة الهیات تهران و موزة بریتانیا؛ 7. رد شبهات کفار، فارسی، در کلام، مسجد اعظم (قم)؛ 8. رسالة عرفانی مذهبی، فارسی، سپهسالار (سابق)؛ 9. رغاید و غراید، فارسی، در کلام، کتابخانة مرکزی؛ 10. سفینه‌النجاه، فارسی، در شرح حال حضرت زهرا(ع)، کتابخانة ملی و شورای ملی (سابق)؛ 11. سُنّه‌الهدایه لهدایه‌السُنّه، فارسی، آستان‌قدس، کتابخانة مرکزی، آیت‌الله مرعشی، مسجد اعظم (قم)، ملی و ملک؛ 12. صیغ‌النکاح، در فقه به عربی، شورای ملی (سابق)؛ 13. فائده‌فی‌مصرف ردالمظالم، فارسی، سپهسالار (سابق)؛ 14. فتّاح لبمجامع بمفاتیح‌الشرائع نیز یاد شده است، در فقه به عربی، شورای ملی (سابق)؛ 15. الفذالک‌فی‌شرح‌المدارک والمسالک، در فقه، آیت‌الله مرعشی و گوهرشاد (مشهد)؛ 16. قطع‌القال والقیل‌فی‌انفعال‌الماءالقلیل، یا قطع‌المقال‌فی‌نصره‌القول بالانفعال، در فقه به عربی، دانشکدة الهیات تهران، شورای ملی (سابق)، کتابخانة مرکزی؛ 17. لامعه‌الانوار، فارسی، کتابخانة محمدعلی خوانساری در نجف؛ 18. مخزن‌الاسرارالفقیه‌فی‌شرح معضلات‌اللمعه‌الدمشقیه، در فقه، به عربی، کتابخانة مرکزی؛ 19. مساحه‌البلاد، فارسی، دانشکدة حقوق و آستان‌قدس؛ 20. مشکاه‌العارفین، فارسی، نسخه‌ای از آن در نزد اسغر مهدوی، تهران؛ 21. مظهرالمختار‌فی‌حکم‌النکاح مع‌الاعسار، در فقه به عربی، دانشکدة الهیات (معلم حبیب آبادی، 2/563، 564؛ دوانی، 287).
آقامحمدجعفربن‌آقامحمدعلی‌بن‌آقامحمدباقر بهبهانی کرمانشاهی (٠1178-1254ق/1764-1838م) فقیه، اصولی، فرزند ارشد آقامحمدعلی. وی در کربلا به دنیا آمد و همراه پدرش به ایران مراجعت کرد. پس تحصیلات مقدماتی، فقه و اصول را نزد پدر و دیگر عالمان چون میرزای قمی وس یدعلی طباطبایی فرا گرفت. آقا محمدجعفر برای ادامة تحصیل به عتبات و قم سفر کرد و سرانجام در کرمانشاه سکنی گزید و پس از فوت پدر رسیدگی به امور دینی و شرعی مردم آن دیار را بر عهده گرفت. آقامحمدجعفر در کرمانشاه درگذشت و در کنار آرامگاه پدر که مشهور به سرِ قبر آقاست به خاک سپرده شد (آقابزرگ، 1 (2)/264؛ امین، 9/202؛ بهبهانی، 46؛ قمی، فوائدالرضویه، 499).
آثار: برخی از آثار خطی آقا برخی از اثار خطی آقامحمدجعفر بدین قرار است: 1. انیس‌الطلاب، در 3 جلد، در کتابخانة مسجد اعظم (قم)؛ 2. انیس‌العوام، فارسی، در اصول و فروع دین، در 40 فصل، دانشکدة الهیات تهران؛ 3. تحفه‌الابرار، فارسی، تاریخ و حکایات، در 3 جلد، آستان‌قدس، کتابخانة مرکزی و کتابخانة امیرالمؤمنین (نجف)؛ 4. الجواهرالبهیه، فارسی، در فقه، دانشکدة الهیات تهران؛ 5. حاشیه معالم‌الدین، عربی، در 2 جلد، 2 نسخه در دانشکدة الهیات تهران؛ 6. حاشیه وافیه‌الاصول، دانشکدة الهیات تهران؛ 7. رد طریقه‌النجاه، فارسی، در رد صوفیان، شورای ملی (سابق) و کتابخانة مرکزی؛ 8. المصابیح، در فقه به عربی، شرح‌المصابیح فیض کاشانی، در 5 جلد، آیت‌الله مرعشی و دانشکدة حقوق؛ 9. منهج‌السداد‌فی‌ارشاد‌العباد، فارسی، در اصول دین و فقه، جلد اول و پنجم آن موجود است، دانشکدة الهیات تهران و کتابخانة مرکزی.
3. آقااحمدبن‌محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (1191-1235ق/1777-1820م) فقیه، اصولی، ریاضی دان، فیلسوف، عارف، شاعر و از عالمان بنام آل آقا. در کرمانشاه به دنیا آمد. وی خاطرات خود را از دوران کودکی تا کهن سالی در کتاب معروفش، مرآت‌الاحوال (جهان نما) بیان کرده است. آقااحمد به عتبات سفر کرد و از محضر استادان و فقیهان بزرگ آن روزگار بهره گرفت (دوانی، 338؛ قمی، الکنی، 2/110). او علاوه بر تحصیل در عتبات، در قم نیز از درس میرزای قمی استفاده برد (معلم حبیب آبادی، 3/995). وی سفری به هندوستان کرد و از شهرهای بمبئی، کلکته، حیدرآباد، لکهنو و ... دیدن کرد (کشمیری، 382، 383). اقامت او در هند 5 سال به طول انجامید و در این مدت به نگارش کتاب مشغول بود. پس از بازگشت به کرمانشاه در همان جا وفات نمود و در جوار پدر به خاک سپرده شد (دوانی، 341، 342؛ معلم حبیب آبادی، 3/994).
آثار: برخی از آثار خطی آقااحمد اینهاست: 1. تاریخ‌الائمه، فارسی، انجمن آسیایی بنگال و کلکته؛ 2. تحفه‌المحبین، فارسی، نسخه‌ای نزد مولی ذاکر حسن در لکهنو و دیگری در کلکته؛ 3. تنبیه‌الغافلین، کلکته؛ 4. کتاب دیگر هم از او در کتابخانة آقافخرالدین آل آقا در کرمانشاه موجود است: قوت لایموت، عقدالجواهرالحسان، فیضیه و کشف‌الریب والمین. مشهورترین کتاب آقااحمد مرات‌الاحوال‌فی‌معرفه‌الرجال (جهان نما) است که در سفر هند در 2 جلد نوشته شده و نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های آصفیه، آیت‌الله مرعشی، بانکیپور، موزة بریتانیا، شورای ملی (سابق)، مرکزی دانشگاه تهران، ملک، ملی و نوربخش موجود است (قمی، 110؛ دوانی، 343؛ معلم حبیب آبادی، 995-997).
4. آقامحمودبن‌آقامحمدعلی کرمانشاهی (1199-1269ق/1785-1853م) عالم، فقیه، عارف و شاعر. در کرمانشاه زاده شد. مقدمات علوم را نزد پدر و برادرانش، آقامحمدجعفر و آقااحمد، فرا گرفت. سپس به عتبات رفت و به کسب دانش پرداخت. او برای تکمیل معلومات به شهرهای اصفهان و قم نیز سفر کرد و سرانجام مقیم تهران شد و مقامی والا یافت و در همین شهر درگذشت و در کربلا مدفون شد (عمادالسلطنه، 1/25؛ دوانی، 348، 349؛ معصوم علیشاه، 3/469، 471).
آثار: برخی از تألیفات آقامحمود که همه خطی است، اینهاست:
1. ارشادالسالک، در حج، در کتابخانة سپهسالار (سابق)؛ 2. اصول‌الفقه، در اصول، به عربی، آیت‌الله مرعشی و سپهسالار (سابق)؛ 3. اصول دین، فارسی، در کلام، سپهسالار (سابق)؛ 4. انموذج‌الرجال، عربی، سپهسالار (سابق)؛ 5. تحفه‌السلاطین، مرکزی دانشگاه مسجد اعظم (قم) و مدرسة حجتیه (قم)؛ 6. تحفه‌الملوک، در تاریخ انبیاء، سپهسالار (سابق)؛ 7. تحفه‌الناصریه، در اخلاق، سپهسالار (سابق)؛ 8. تنبیه‌الغافلین و ایقاظ‌الراقدین، فارسی، در عرفان، آیت‌الله مرعشی، مسجد اعظم (قم) و کرمانشاه؛ 9. الجئه‌الواقیه، در اصول، عربی، آیت‌الله مرعشی و سپهسالار (سابق)؛ 10. دیوان اشعار، سپهسالار (سابق)؛ 11. سبیل‌الرشاد، فارسی، دانشکدة حقوق؛ 12. سبیل‌النجاه، فارسی، دانشکدة حقوق، همدان نزد میرزاعبدالرزاق واعظ، نجف نزد سیدمحمد یزدی، ملک؛ 13. شرح معکوس‌الشموس، در فقه به عربی، آیت‌الله مرعشی؛ 14. عکوس‌الشموس، فقه استدلالی در چند جلد، ناتمام، آیت‌الله مرعشی، سپهسالار (سابق)؛ 15. مفتاح‌النجاه‌فی‌شرح دعاءالسمات، فارسی، نوربخش، سپهسالار (سابق)، آستان‌قدس، شورای ملی (سابق) و میرزاعلی شهرستانی در کربلا؛ 16. مهیج‌الاشواق یا معجون الهی، عربی و فارسی در عرفان، آیت‌الله مرعشی، ملک، کتابخانة مرکزی، شورای ملی (سابق)، مدرسة آخوند همدان، ملی و سپهسالار (سابق)؛ 17. النخبه‌الوجیزه، در فقه به عربی منظوم، سپهسالار (سابق)، آیت‌الله مرعشی؛ 18. هدایه‌الطالبین و ارشادالراغبین، در کلام، فارسی، کتابخانة مرکزی، مسجد اعظم (قم)، و آیت‌الله مرعشی.
5. آقاعبدالله‌بن‌محمدجفربن‌آقامحمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (د 1289ق/1872م) عالم و فقیه. در کرمانشاه می‌زیسته و عهده‌دار امور دینی مردم آن دیار بوده است. وی در کرمانشاه می‌زیسته و عهده‌دار امور دینی مردم آن دیار بوده است. وی در کرمانشاه درگذشت و در آرامگاه خانوادگی در کنار جد خود به خاک سپرده شد. دوانی مدفن او را کربلا می‌داند (ص 336). آثاری در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی داشته است که تعدادی از آنها در آتش سوزی خانة امام جمعة کرمانشاه که در 1338ق/1920م اتفاق افتاد، طعمة حریق شد (امین، 8/70؛ دوانی، 336، 337).
آثار: برخی از آثار به جای ماندة او (همه خطی) اینهاست: 1. انوارالحکمه، فارسی، در کتابخانة آستان‌قدس؛ 2. تعارض‌الوکیل والموکل‌فی‌مسئله‌البیع، عربی؛ 3. حاشیه اروضه‌البهیه‌فی‌شرح‌اللمعه‌الدمشقیه، عربی؛ 4. مسئله در تجدید غسل، فارسی؛ 5. مسئله‌فی‌افضاءالزوجه، عربی؛ 6. مسئله‌فی‌الارث، عربی؛ 7. مسئله‌فی‌الطلاق، عربی. این کتابها در فهرست نسخ خطی دانشکدة الهیات تهران ثبت شده است.

مآخذ: آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام‌الشیعه، مشهد، دارالمرتضی، 1404ق؛ آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثروالآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1363ش؛ امین، محسن، اعیان‌الشیعه، به کوشش حسن‌الامین، بیروت، دارالتعارف، 1403ق/1983م؛ بهبهانی، احمدبن‌محمد، مرآت‌الاحوال‌فی‌معرفه‌الرجال، نسخة کتابخانة مرکزی، دانشگاه تهران، شمـ 2174؛ دوانی، علی، وحید بهبهانی، تهران، امیرکبیر، 1362ش؛ رازی، محمدشریف، گنجینة دانشمندان، تهران، اسلامیه، 1352ش؛ شروانی، زین‌العابدین، ریاض‌السیاحه، تهران، انتشارات سعدی، 1339ش؛ قمی، شیخ‌عباس، فوائدالرضویه، 1367ق؛ همو، الکنی والالقاب، تهران، مکتبه‌الصدر، 1397ق؛ کشمیری، میرزا‌محمدعلی، نجوم‌السماء‌فی‌تراجم‌العلماء، قم، مکتبه بصیری، 1394ق؛ معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق‌الحقایق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، سنایی، 1318ق؛ معلم حبیب آبادی، میرزامحمدعلی، مکارم‌الآثار، اصفهان، کمال، 1362ش.
بخش معارف