آق مسجد، نام سابق شهر قزل اردا و مرکز ایالتی به همین نام (قزل اردا) در شرق دریاچه آرال و در مسیر سفلای رود سیحون با حدود 000‘129 نفر جمعیت (سرشماری 1972م) و °65 و َ28 طول شرقی و °44 و َ48 عرض شمالی.
این شهر در محدوده سرزمین کم ارتفاع ترکستان (دشت توران قدیم) واقع است. ارتفاع متوسط ایالت قزل اردا و شهرهای آن از سطح دریا از 50 تا 200 متر متر تجاوز نیست. ساحل راست سیحون که قزل اردا در آن جای دارد، زمینهای کم ارتفاع و شنی و سراسر شوره زار است. آب و هوای ایالت قزل اردا و شهرهای آن (قزل اردا، آرالسک و کازالینسک) به شدت بری و خشک است، تابستانهای آن بسیار گرم و دراز و زمستانها کوتاه و گرم و تقریباً بدون برف است. متوسط حرارت در شمال ایالت قزل اردا (و مرکز آن) در ژوئیه حدود 9/25 درجه سانتیگراد است و میزان بارندگی سالانه در شمال غربی آن ایالت، نزدیک به ساحل آرال کم و درحدود 100 میلی متر و در نواحی دیگر این ایالت و شهر قزل اردا حدود 175 میلی متر است. رودخانه ایالت قزل اردا سیحون است که از شهر قزل اردا نیز می‌گذرد و در 1375ق/1956م پائین‌تر از این شهر سد قزل اردا را بر آن ساخته‌اند.
سابقه تاریخی: این محل که درحدود 1235ق/1820م به دست امرای مسلمان خوقند به صورت قلعه‌ای نظامی ساخته شد (دایرةالمعارف بزرگ شوروی)، باجگاهی بود که همه قبایل صحرانشینی که میان اورنبورگ و بخارا در رفت و آمد بودند، مالیات خود را در آنجا می‌پرداختند (دایرةالمعارف اسلام). در رجب 1267ق/مارس 1852م، دسته‌های سپاه خوقند زیر نظر حاکم آق مسجد، یعقوب‌بیگ که بعدها والی کاشغر شد، بر ضد سپاه قزاق که از اتباع روسها بودند، حدود 100 روستا را در اطراف آق مسجد خراب کردند، اما سرهنگ روسی بلارامبرگ در ژوئیه همان سال بر آنان حمله برد، ولی باتیرباشی جانشین یعقوب‌بیگ جلو حمله او را سد کرد (همان). آق مسجد سرانجام در 20 شوال یا 13 ذیقعده 1269ق/28 ژوئیه یا 19 اوت 1853م توسط ژنرال پروفسکی تسخیر شد (همان؛ بارتولد، خاورشناسی در روسیه و اروپا، 299). نوشته‌اند که محافظان قلعه که از 500 نفر متجاوز نبودند و 3 عراده توپ داشتند، در مقابل سپاه روس مقاومت کردند و حکمرانان آق مسجد، محمدعلی نامی که در منابع روسی به نام محمدولی یا عبدولی یاد شده است، همراه بیشتر محافظان کشته شدند. از خوقند سپاهی به سرپرستی بکباشی قاسم بک به کمک او و بر ضد سپاه روس به آق مسجد آمد ولی اینان متحمل خسارات بسیاری شدند و کاری از پیش نبردند (دایرةالمعارف اسلام). روسها ابتدا آق مسجد را ویران کردند، اما در همان سال 1269ق/1853م مجدداً آن را استوار ساختند، و به نام فاتح قلعه، پروفسکی نامگذاری کردند (همان). پس از انقلاب اکتبر (1917م) این شهر مجدداً یک چند آق مسجد نامیده شد اما در 1344ق/1925م نام آن به قزل اردا تغییر یافت و پایتخت قزاقستان گردید. سپس در 1348ق/1929م آلماآتا به پایتختی این جمهوری برگزیده شد و از اهمیت قزل اردا کاسته گشت.
وضع امروزی: امروزه شهر قزل اردا مرکز اداری و بازرگانی ایالت قزل ارداست و به سبب عبور خط آهن ارنبورگ ـ تاشکند از آنجا، اهمیت سوق‌الجیشی و بازرگانی یافته است. قزل اردا دارای یک انستیتوی علوم تربیتی است که در 1971-1972 حدود 341‘4 دانشجو داشته است. شهر همچنین یک هنرستان فنی تخصصی، یک دانشکده پزشکی و دانشسرای دختانه نیز دارد. بجز مؤسسات یاد شدهف یک تئاتر بزرگ به نام کازاخ (قزاق) و یک موزه تاریخ و هنر محلی نیز در این شهر هست (دایرةالمعارف بزرگ شوروی). د حوالی شهر قزل اردا مزارع بزرگ برنج هست که از سد سیحون آبیاری می‌شود. قزل اردا بجز برنج به داشتن خربزه نیز معروف است که از اطراف شهر و داخل دره سیحون کشت می‌گردد. مهمترین فعالیتهای صنعتی قزل اردا، صنایع سلولز، مقواسازی، تولید مصالح ساختمانی (تولید آجر و سیمان)، کفش، لباس، پوشاک بافتنی، ساخت کمباینهای ویژه خانه سازی، ساخت وسایل راه آهن و حمل و نقل زمینی و دریایی، صنایع غذایی (مانند ماهی، برنج، گوشت، لبیات، انواع نان و دانه‌های آسیاب شده) است و تقریباً همه شرکتها و مؤسسات صنعتی در شهر قزل اردا جای دارد.

مآخذ: اسلام آنسیکلوپدیسی، بارتولد، و.و، ترکستان‌نامه، ترجمه کریم کشاورز، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1352ش، 1/396؛ همو، خاورشناسی در روسیه و اروپا، ترجمه حمزه سردادور، تهران، ابن‌سینا، 1351ش؛ بریتانیکا (1978)؛ دایرةالمعارف اسلام؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی؛ وبستر جغرافیایی.
حسین قره چانلو