آق قلعه، يكي از بخشهاي شهرستان گرگان كه اكنون گاهي آق قلا خوانده مي شود. اين بخش در طرفين رودخانة گرگان و در شمال شهر گرگان قرار گرغته است. از سمت شمال به بخش اترك، از غرب به بخش گميشان، از جنوب به بخش مركزي گرگان و دهستان ملك و از شرق به دهستان كتول و بخش مركزي شهرستان گنبد قابوس محدود است. اين بخش 79 آبادي دارد كه همة آنها طبق سرشماري 1355ش 055‘9 خانوار و 726‘53 نفر جمعيت داشته است. در سال ياد شده همة اين آباديها مسكوني بودند (آمارنامة استان مازندران، 6). منابع درآمد مردم اين بخش نخست زراعت و پس از آن صنايع دستي و كارگري ساده است. محصولات عمدة آن: گندم، جو، برنج، پنبه، حبوبات، نباتات علوفه اي، سيب زميني و دانه‌هاي روغني است كه از طريق آبياري و ديم به دست مي آيد (جهادسازندگي، فرهنگ اقتصادي، 124 مكرر 2 و 3).
در بخشآق‌قلعه جمعاً 44 رشته قنات داير. 167 حلقه چاه عميق، 112 حلقه چاه نيمه عميق، 477 چاه دستي و 183 چاه آرتزين وجود دارد. افزون بر آن براساس همين آمارگيري در 1360 ش مزارع اين بخش داراي 005‘1 موتور پمپ، 519 تراكتور و 59 كمپاين بوده است. در اين زمان درآق‌قلعه 6 مرغداري صنعتي و 18 زنبورداري وجود داشته است. همچنين براساس آمار 1355 شآق‌قلعه تعداد 602‘14 گاو و گوساله، 206 گاوميش، 260‘106 گوسفند و بره، 886‘2 بز و بزغاله و نزديك به 300 شتر داشته است. براساس آمار ياد شده در همان سال، تعداد 62 دستگاه قالي بافي، 3 دستگاه گليم بافي، 58 دستگاه زيلو و جاجيم بافي در اين بخش داير بوده و افزون بر آن، 2 آسياي آردي و 6 واحد تهية مصالح ساختماني و يك واحد چوب بري نيز مشغول به كار بوده است. (جهادسازندگي، فرهنگ اقتصادي، 124، مكرر 4 و 5؛ تحقيقات محلي).
در 1360ش بخشآق‌قلعه داراي 66 ده، 25 مزرعة مستقل، يك مزرعة تابع و 3 مكان مستقل و كلاً 95 آبادي با 187‘11 خانوار بود. در هامن سال، اين بخش 98 دبستان، 15 مدرسة راهنمايي، 3 دبيرستان، 64 مسجد و حسينيه، 4 كتابخانة عمومي، 479‘10 واحد مسكوني، 2 نانوايي و 7 قصابي داشت (جهاد سازندگي، فرهنگ اجتماعي، 124 مكرر 1 و 2).
ساكنين اين دهستان، تركمنهاي آتاباي هستند. اين طايفه به همراه طايفة جعفریاي، 2 بخش عمدة تركمنهاي ايران را تشكيل مي دهند. طايفة آتاباي به 2 شاخة آق آتاباي و آتاباي تقسيم مي شود كه هريك چند تيره را در بر مي گيرد. اين طايفه‌ها تا چند دهة پيش، عموماً با كشاورزي بيگانه بودند و از راه گله داري زندگي مي كردند. هريك از خانواده‌هاي تركمن در يك آلاچيق گرد و نمدپوش به نام «اُي» به سر مي برد و هر خانواده همواره آلاچيق گرد و نمدپوش به نام «اُي» به سر مي‌برد و هر خانواده همواره آلاچيق خود را در كنار «اُي»‌هاي خانواده‌هايي برپا مي داشت كه دامهايشان براي چرا در يك يا چند گله جمع مي شدند (پوركريم، 49). اكنون افراد ساكن اين بخش به 2 دسته «چاروا» يا كوچ‌رو و «چمور» (اسكان يافته) تقسيم مي گردند. شغل اصلي چارواها دامداري است و درآمد آنها از فرآورده‌هاي دامي تأمين مي گردد. چمورها دامداري است و درآمد آنها از فرآورده‌هاي دامي تأمين مي گردد. چمورها در روستاها و در مركزآق‌قلعه به سر مي برند (گرگاني، 340؛ تحقيقات محلي). طايفة آتاباي در محوطه اي كه از تپة آقشين، در مجاورت هاشم آباد، تا نزديك محمدآباد گسترده است و عرضش نزديك به 12 كمـ و طولش از زير سياه بالا تا رودخانة اترك است، زندگي مي كنند. طايفة آتاباي 15 فرقه‌اند (كتابچة نفوس استرآباد، 253-254). ٍميرزا ابراهيم (ص 59) نیز که در دوره قاجار از این منطقه گذشته، نام طوایف این ناحیه را با شاخه‌های فرعی آنها و تعداد خانوارهایشان در کتاب خود آورده است.
زبان مردم این بخش به نام «قراقچی» مدرسه‌ای قدیمی وجود دراد که اکنون نیز حوزه علمیه برای آموزش فقه حنفی است و طلبه می‌پذیرد.
مرکز این بخش، شهر کوچکآق‌قلعه است که برای مدتی تا پیش از 1357ش پهلوی دﮊ نامیده می‌شد، اما اکنون نام پیشین خود را باز یافته است. این شهرک در 18 کیلومتری ما شهر گرگان بر جلگه‌ای هموار در کنار رودخانه گرگان با عرض جغرافیایی °36و َ58 و طول جغرافیایی °54و َ16 قرار گرفته است. جمعیت آن براساس سرشماری 1345ش، 068‘4 نفر بود که در 1355ش به 960‘6 نفر، در 183‘1 خانوار، افزایش یافت. براساس سرشماری تقریبی 1362-1363ش تعداد خانوارهایآق‌قلعه در همین سال، برپایه آمار توزیع تعیین ارزاق 799‘13 نفر بوده است (همان، 42).آق‌قلعه شهرک آبادی است که بر سر راه گرگان به گنبد قابوس قرار گرفته است. یکی از توابع مهم آن جرجانیه پیرواش است که بیش از 000‘2 نفر جمعیت دارد. رودخانه گرگان کهآق‌قلعه را به 2 بخش تقسیم می‌کند، سابقاً از کنار شهر می‌گذشته، چون سطح آب رودخانه از زمینهای اطراف پایین‌تر است، سابقاً به وسیله موتورهایی آب را به خیابانهای شهر جاری می‌ساختند. این شهر پیش از استقرار پادشاهی قاجار، مرکز این ایل بود که دسته‌ای در این طرف و دسته‌ای دیگر در آن طرف رودخانه می‌زیستند.
از بناهای قدیمی این شهر پل آجری است که در دوران صفویه بر روی رودخانه گرگان ساخته شده است. در عکسی که در دوره ناصرالدین‌شاه از این پل برداشته‌اند 2 مناره در کنار پل دیده می‌شود. اکنون از این مناره‌ها اثری نیست. جدیداً پل دیگری بر این رودخانه ساخته‌اند که با احداث آن، رفت و آمد از روی پل قدیمی صورت نمی‌گیرد، و از آن تنها به عنوان یکی از آثار قدیمی نگهداری می‌شود. این پل دارای 5 چشمه با ساختمان قدیمی است و تعمیرات جدیدی نیز در آن شده است. طول آن 35 متر، عرض آن 4 متر و ارتفاع آن و 10 متر است. از بناهای تاریخی دیگر این شهر قلعه کهن آن است که اکنون خراب شده (رزم آرا، 12). و تنها دیوارهای جنوبی و اندکی از دیوار شمال به جنوب آن بر جای مانده است. این قلعه به قلعه مبارک آباد (نام پیشین آق قلعه) مشهور بوده است. دیوار قزل‌آلان که گفته می‌شود اسکندر آن را بنا نهاده و انوشیروان ساسانی آن را تعمیر کرده، در 3 کیلومتری شمالآق‌قلعه قرار دارد. این دیوار از دریای خزر شروع می‌شده و تا کوههای گلی داغ به طول تقریبی 170 که امتداد می‌یافته است. اکنون این دیوار مخروبه است و بعضی از قسمتهای آن که هنوز پابرجاست بین 2 تا 4 متر ارتفاع دارد (رابینو، 137؛ تحقیقات محلی).
پیشینه تاریخی: بنا به گفته رابینو، هنگامی که او از این محل عبور کرده، ویرانه‌های حصار کهنآق‌قلعه هنوز برجای بوده است و ساکنان آنجا به وی گفته بودند که این محل در زمان قابوس به «اسپی دژ» مشهور بوده است و ترکمنها نامآق‌قلعه را – که ترجمه کلمه اسپی دژ است – بر آن نهاده‌اند، (صص 135-136). به گفته او، مبارک آباد را شاه‌طهماسب اول صفوی بنیاد گذارد. به فرمان وی، فرمانروای جدید استرآباد در این محل مستقر گردید تا این ایالت را از حملات ترکمنها محفوظ نگه دارد. در 1007ق/1599م شاه‌عباس اول به استرآباد آمد و فرمان داد که دیگربار این قلعه را تعمیر کنند. پس از انجام تعمیرات، گروهی از ایل قاجار را در آنجا سکنی داد (رابینو، 137؛ معصوم علیشاه، 3/660). میرزاابراهیم (ص 50) که در 275ق/1859م از آن قلعه گذشته می‌گوید: پلی که شاه‌عباس درآق‌قلعه بر روی رود قرار گرفته است.آق‌قلعه را محمدحسن‌خان‌قاجار، پدرآقامحمدخان، مرکز حکومت خود قرار داد؛ اما پس از آنکه قاجارها به پادشاهی رسیدند این منطقه را به ترکمنها واگذار کردند، ولی همواره به آن توجه داشتند و به مناسبت کمکهایی که از ترکمنها می‌گرفتند، روستاهایی را در کنار رودخانه قره سو به عنوان تیول به خوانین آنجا می‌دادند (گرگانی، 71-72). در زمان ناصرالدین‌شاه برجی برای این قلعه ساخته شد تا دشت ترکمن را از آنجا دیده بانی کنند، ولی به گفته رابینو، سربازانی که مأمور آنجا می‌شدند در واقع زندانیانی در میان 4 دیوار قلعه بودند و با آنکه شهر را از دور می‌دیدند نمی‌توانستند ارتباط خود را با استرآباد حفظ کنند (صص 136-137). معصوم علیشاه (3/660) نیز آنجا را قلعه خرابی توصیف کرده که گروهی سرباز گرسنه با اندکی سلاح در آنجا بودند و برای گذران زندگی، مزدوری ترکمنها را می‌کردند. قلعه‌ای که در این نقطه قرار داشته ظاهراً در طی چند سده بارها بازسازی شده است. در اوایل دوره ناصرالدین‌شاه، سلیمان‌خان‌صاحب اختیار مأموریت یافت که بنایآق‌قلعه را تعمیر و بازسازی کند. او این کار را آغاز کرد و گزارش وقابع را برای فرخ‌خان‌امین‌الدوله کاشانی می‌فرستاد. نامه‌های یاد شده در ضمن مجموعه اسناد و مدارک فرخ‌خان (4/54-58، 61-62، 64) به چاپ رسیده است. قورخانچی (صولت نظام) که در اواخر عصر قاجار می‌زسیته در توصیف ساختمان قلعه گفته است که قلعه کنونی در نقطه‌ای است که از ساعت 3 سمت خاکریزی دارد و آن را به امیرتیمور گورکان نسبت می‌دهند و نیز می‌نویسد که قلعه در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه برپا شده و در 4 گوشه آن 4 برج قرار دارد. او سپس توصیف دقیقی از وضعیت آن روز قلعه می‌آورد و می‌افزاید که اگر در استحکام و تعمیر این قلعه مراقبت نشود به زودی ویران خواهد شد (صص، 53-54). امکان شورش ترکمنها بر ضد حکومت مرکزی در عصر قاجار، پادشاهان این سلسله را به تحکیم بنایآق‌قلعه وادار می‌کرد. یک‌بار که ترکمنها علیه حکومت شوریدند مصطفی قلی‌خان فرمانده قوای دولتی درآق‌قلعه مستقر بود. او گزارش این وقایع را در کتابچه‌ای به نام نبردهایآق‌قلعه یادداشت کرده است (صص، 82-97). ترکمنها در اواخر زمان ناصرالدین‌شاه در جمادی‌الاآخر 1305ق/فوریه 1888م نیز شورش کردند. این شورش تا رجب 1306ق/مارس 1889م ادامه یافت (کرزن، 1/260).
در جنگ اول جهانی، ارتش روسیه،آق‌قلعه را اشغال کرد و از آن به عنوان پایگاه و محل استقرار تجهیزات خود استفاده می‌کرد، اما در همان ایام که تحولاتی در روسیه رخ داده بود، دسته‌ای از روسها در 4 رجب 1335ق/26 آوریل 1917م بهآق‌قلعه آمدند و کمیسر سابق را دستگیر کردند. در این هنگام روسها به سبب نیازی که داشتند در آبادانی این محل کوشش می‌ورزیدند (مقصودلو، 2/526، 528، 530، 539، 541). همچنین در جنگ جهانی دوم،آق‌قلعه دیگربار به تصرف ارتش شوروی درآمد. برطبق یک گزارش رسمی دولتی که در دست است، در آن وقت از مردم عادی کسی درآق‌قلعه سکونت نداشت و تنها قلعه در اختیار نظامیان بود. بنابر تحقیقات محلی سکونت ترکمنها درآق‌قلعه به طور مستمر از 1325ش به بعد بوده است.
تأسیسات اداری و اجتماعی:آق‌قلعه دارای بخشداری، بهداری، درمانگاه، مخابرات و یک دبیرستان پسرانه و یک دخترانه و تعداد بیشتری دبستان و یک کتابخانه عمومی است. از تأسیسات اقتصادی این شهر آسیاهای آردسازی است که از پیش از شهریور 1320ش در این منطقه احداث شده است. این آسیاها به تدریج با گسترش شهر، به کارخانه‌های آردسازی مبدل گردیده است (گرگانی، 333). زبان مردم ترکمنی است و در پاره‌ای روستاها، پیران هنوز فارسی نمی‌دانند.
از شاعران این شهر که اشعاری به زبان ترکمنی سروده‌اند یکی نوربردی جرجانی است که چند سال پیش درگذشته است. از اداب و رسوم ویژه این شهر یکی پنجشنبه بازار است که اهالی منطقه تولیدات خود را روزهای پنجشنبه به محل معینی می‌آورند و در معرض دید خریدارانی که از گرگان و سایر نقاط به این شهرک می‌آیند قرار می‌دهند. مسابقه اسب دوانی که سالانه دوبار در بهار و پاییز برگزار می‌شود از رسومآق‌قلعه است.

مآخذ: آمارنامه استان مازندران، (1363ش)، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1364ش؛ امین‌الدوله، فرخ‌بن‌مهدی، مجموعه اسناد و مدارک، به کوشش کریم اصفهانیان، دانشگاه تهران، 1354ش؛پور‌کریم، هوشنگ، «ترکمنهای ایران»، هنر و مردم، شمـ 61 و 62 (آبان ـ آذر 1346)؛ جهادسازندگیف فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع استان مازندران (1360ش)، تهران، 1363ش؛ همان، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان مازندران، تهران، 1363ش، رابینو، هـ ل؛ سفرنامه مازندران و استرآباد، ترجمه جغرافیایی نظامی گرگان و دریای خزر، تهران، 1320ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور (براساس سرشماری آبان 1355ش)، ج 15 (استان مازندران)، تهران، مرکز آمار ایران، 1361ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، تهران، نشر تاریخ ایران، 1360ش؛ «کتابچه نفوس استرآباد» گرگان‌نامه، به کوشش مسیح ذبیحی، تهران، بابک، 1363ش؛ کرزن، جرج، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وجید مازندرانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش؛ گرگانی، منصور، اقتصاد گرگان و گنبد و دشت، تهران، 1350ش؛ مصطفی قلی خان، «نبردهای آق قلعه» به کوشش محمد کشمیری، بررسیهای تاریخی، س 5، شمـ 4 (مهر، آبان 1349ش)؛ معصوم علیشاه، محمد طرائق‌الحقایق، به کوشش محمدجعفر محبوب تهرانی، بارانی، 1345ش؛ معینی، اسدالله، گرگان و دشت، تهران، شرکت سهامی طبع کتاب، 1344ش؛ مقصودلو، حسینقلی ((وکیل‌الدوله)، مخابرات استرآباد، به کوشش ایرج افشار و محمدرسول ردیاگشت، تهران، نشر تاریخ ایران، 1363ش؛ میرزاابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران، به کوشش مسعودگلزاری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1355ش؛ نیز تحقیقات نویسنده از مطلعین محلی در مهر 1366ش.
اصغر کورنگی ـ بخش جغرافیا