آقْ‌شَمْسُ‌الدّین، محمّدبن حمزه (792-863ق/1390-1459م)، صوفی و پزشک نامدار. وی را از نوادگان شیخ‌شهاب‌الدّین سهروردی شمرده‌اند، ولی معلوم نیست که مراد، شیخ اشراق است یا شهاب‌الدّین فقیه و صوفی بغدادی. در دمشق زاده شد و به هنگام کودکی با پدرش به آناتولی رفت و در آنجا به کسب دانش پرداخت. سپس در مدرسة عثمانجِق به تدریس پرداخت. در این هنگام به تصوّف گرایید. نخست به خدمت حاج‌بیرام، صوفی مشهور آن روزگار درآمد. چندی بعد طریقت بگرداند و از تدریس برید و به جست‌وجوی شیخ‌زین‌الدّین خوافی عازم حلب شد؛ اما باز به علّت خوابی که دید، به نزد مرشد نخستین بازگشت و ملازمت او را در اختیار کرد (ح 830ق/1427م) و سپس جانشین او در سلسلة پیرامیّه شد. دربارة پیوستن او به حاج‌بیرام داستانی نقل کرده‌اند و کشف و کرامات بسیاری به او نسبت داده‌اند (شوکانی، 166-169؛ طاش کپری‌زاده، 138-140). نیز در باب درمانهای پزشکی او روایاتی نقل شده است. آق‌شمس‌الدّین در فتح قسطنطنیه (857ق/1453م) به دعوت سلطان‌محمد دوم عثمانی (فاتح) او را همراهی کرد. گویا او قبلاً چیرگی سلطان را بر آن شهر پیشگویی کرده بود. وی در اثنای محاصره و فتح قسطنطنیه، به خواهش سلطان‌محمد، قبر ابوایوب انصاری را که در نخستین یورش مسلمانان به روم شرقی کشته شده بود، در پیرامون آن شهر کشف کرد و سلطان او را بسیار نواخت و در کنار مرقد انصاری، چند زاویه و نیز جامعی برای او ساخت؛ اما شمس‌الدین از اقامت در آنجا سرباز زد و به قصبة گوینوک بازگشت و همان‌جا ماند تا درگذشت. از آثار اوست:
1. رساله فی دوران‌الصّوفیّه و رقصهمؤ دربارة رقص و سماع صوفیان؛ 2. رساله النوریه در تصوف؛ 3. رساله فی دفع مطاعن‌الصوفیّه؛ 4. رساله مادّه‌الحیاه، در پزشکی، که معالجات مجرب و سودمند خود را در آن گرد آورده است.

مآخذ: اسلام آنسیکلوپدیسی؛ امیرحسین، مناقب آق‌شمس‌الدّین، استانبول، 1301ق، جمـ ؛ بروسه‌لی، محمّدطاهر، عثمانلی مؤلّفلری، استانبول، مطبعة عامره، 1333ق، 1/12-14؛ سعدالدّین، محمد، تاج‌التّواریخ، استانبول، مطبعة عامره، 1279ق، صص 419-434؛ شوکانی، محمدبن علی، البدرالطّالع، قاهره، مطبعه‌السعاده، 1348ق؛ طاش کپری‌زاده، احمدبن مصطفی، الشفائق‌النّعمانیه، بیروت، دارالکتاب‌العربی، 1975م؛ کحّاله، عمررضا معجم‌المؤلفین، بیروت، داراحیاءالتراث‌العربی، ص 265؛ گولپینارلی، عبدالباقی، مولانا جلال‌الدین، ترجمة توفیق سبحانی، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363ش، ص 376.
جعفر شمار