آق‌سِرایی، محبّ‌الدین محمّدبن احمدبن ابی‌یزیدبن محمد سرایی خطایی (790-859ق/1388-1455م)، مشهور به «ابنظبنت آق‌سرایی». مفسر و فقیه حنفی ایانی نژاد. برخی پدر وی را معروف به «مولانازاده» دانسته‌اند و برخی خود او را. در 17ذیحجّه در قاهره متولد شد و همان‌جا پرورش یافت و از این‌رو به وی «قاهری» نیز گفته شده است. نسبت آق‌سرایی او از جدّ مادریش شیخ‌شمس‌الدین آق‌سرایی، پدر شیخ‌بدرالدین محمود و شیخ‌امین‌الدین یحیی، گرفته شده است. پدرش در اوان کودکی وی درگذشت و او تحت تکفل پدربزرگ مادریش قرار گرفت. همة عمر به تحصیل و تدریس پرداخت و به عبادت و انزوا روی آورد و در میان عامّ و خاصّ از جایگاه والایی برخوردار گشت و از بزرگان حنفی به شمار آمد. چندبار حج به جای آورد که نخستین آن در 815ق/1412م بود؛ این سفر، به توقف کوتاه او در مکه انجامید و او در این مدت از ابن‌جَزَری استفاده کرد. سپس به اسکندریه، دمشق، حلب و آمِد مسافرت کرد. در 828ق/1425م همراه اشرف بَرْسْبای از ممالیک بُرجی مصر (766-841ق/1365-1438م) در جنگ قبرس شرکت جست و در همان سال به زیارت بیت‌المقدس نایل آمد. در حدود 830ق/1426م از سوی اشرف برسبای به امامت جماعت گماشته شد و چندی بعد کناره گرفت؛ ولی این مقام را در زمان پادشاهان بعد از او: یوسف‌بن بَرْسْبای (827-868ق/1424-1463م)، الظّاهر جَقْمَقْ (د 857ق/1453م) و عثمان‌بن جقمق (838-892ق/1434-1487م) کمابیش و به صورت ظاهری نگه داشت. چون اشرف اِینال (784-865ق/1382-1461م) بر سر کار آمد، در اوایل دولت خود از آق‌سرایی خواست که امامت جماعت را بپذیرد. وی این مقام را پذیرفت، ولی دیری نپایید که استعفا داد و به عادت خویش در خانه به عبادت و تدریس پرداخت.
در 859ق/1455م باز راهی حج گشت، ولی به علت بیماری چند روز پس از رسیدن به مکه در عصر روز جمعه سوم یا چهارم ذی‌الحجه درگذشت و در میان بدر و مکه در جایی به نام «مَعْلات»، در مقبرة بنی‌ضیاء، به خاک سپرده شد. ابن‌خطیب ناصریه (774-843ق/1372-1440م) در شرح احوال پدرِ آق‌سرایی، دربارة خود او گفته است که در رمضان 836ق/1432م در حلب با او دیداری داشته و وی را انسانی نیک‌نفس، اندیشمند و خوش‌سیما یافته است.
تحصیلات: آق‌سرایی ادبیات عرب و فقه را نزد دایی خود بدرالدین محمود فرا گرفت. کتاب‌الکنز را نزد سراج خواند. اصول فقه و تلخیص‌الجامع‌الکبیر نگاشتة محمدبن عَبَّادبن مالک‌بن داود خِلاطی (د 652ق/1254م) را از شمس‌الدین‌بن الغَزِّی آموخت. بقیة علوم عربی را از محمدبن احمدبن محمدبن مرزوق مغربی (766-842ق/1364-1439م) فرا گرفت و با وی به اسکندریه رفت و 9 سال در التزام عزالدین‌بن جَمَاعة کنانی (749-819ق/1349-1416م) به سر برد. در حقیقت بیشترین اندوخته‌های علمی او در حدیث، نحو، اصول، معانی بیان،، منطق و فقه از ابن‌جماعه است. عزالدین او را بسیار گرامی می‌داشت. او طریقة «زینیه» را از پایه‌گذار آن زین‌الدین خوافی صوفی (757-838ق/1356-1435م) و هندسه را نزد شهاب‌الدین ابوالعباس مشهور به ابن‌مجدی (767-850ق/1366-1446م) فرا گرفت. همچنین نزد ابوعبدالله شمس‌الدینِ بساطی (760-842ق/1359-1439م) درس خواند و از ابن‌ابی‌المجد و ابن‌الکویک و تَغْری برمش ترکمانی و جز ایشان استماع حدیث کرد و از عایشه دختر ابن‌عبدالهادی والزین‌المراغی و کمال‌بن خیر و تاج‌بن تونسی و جز ایشان اجازة روایت گرفت. پس از تبحّر در دانشهای گوناگون، از سوی عزالدین‌بن جَمَاعه و ابن‌مرزوق و سراج که از بزرگان حنفی بودند، اجازة اقراء قرآن و حدیث و دانشهای گوناگون گرفت و بدین‌سان از بزرگان و مشاهیر مدرسان قاهره گردید. آق‌سرایی در مدرسه‌های «مؤیّدیّه» و «صرغتمشیّه» تفسیر قرآن و در مسجد ماردانی فقه را تدریس کرد. نیز در مدارس جابنکیه و ارتمشیّه و جمالیه به تدریس پرداخت. در حوزة درس او گروهی از دانشمندان و از آن جمله سخاوی (831-902ق/1428-1497م) گرد آمدند.
آثار علمی: برخی از نوشته‌های او بدین‌گونه است: 1. حاشیه بر کَشّاف تا پایان سورة نساء (4) که طی آن آرای طیبی، چارْبُرْدی، قطب، تفتازانی، اکمل‌الدین، احمدبن یوسف‌السّمین و جز ایشان را که به عنوان حاشیه بر این کتاب نوشته‌اند، گرد اورده و موارد اختلاف ظاهری ایشان را با هم سازش داده است. 2. حاشیه بر 4/3 کتاب فقهی معروف «الهدایه» تألیف برهان‌الدین علی‌بن ابی‌بکر مزغینانی حنفی، که مطالب آن را از 5 شرح گرد اورده است: النهایه سِغْناقی، الکافی علی‌الوافی، شرح‌الکنز زَیْلَعی، شرح‌القوام اتقانی و شرح اکمل‌الدین. 3. شرح بر بخشی از کتاب البدیعظالنظام ابنظساعاتی (د 696ق/1297م) در اصول. 4. حاشیه بر مفتاح‌العلوم یوسف سکاکی (555-626ق/1160-1229م).

مآخذ: بغدادی، اسماعیل‌پاشا، هدیه‌العارفین، استانبول، 1951م، 2/201؛ حاجی‌خلیفه، کشف‌الظّنون، استانبول، 1941م، 2/2038؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمان، الضوءالامع، قاهره، مکتبه‌القدسی، 1354ق، 7/15-17؛ سیوطی، جلال‌الدین، نظم‌العقیان، به کوشش فیلیپ حِتی، نیویورک، 1927م، ص 139؛ غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمة نورالله کسایی، تهران، یزدان، 1364ش، صص 143-144؛ کحّاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، داراحیاءالتراث‌العربی، 9/29.
کاظم موسوی بجنوردی