آقادَرْبَنْدی، آخوند ملّاآقابن‌عابدبن رمضان علی‌بن زاهد شروانی، معروف به «فاضل دربندی حایری» (د 1286ق/1869م)، فقیه، اصولی، رجالی، محدّث، متکلّم و واعظ شیعی امامی. در جوانی برای ادامة تحصیل به نجف و کربلا رفت. فقه را در نجف نزذ شیخ‌علی فرزند شیخ‌جعفر کاشف‌الغطاء و اصول فقه را در کربلا نزد شریف‌العلمای مازندرانی خواند. مدت درازی در کربلا زیست و در آنجا جمعی از طلاب نزد وی درس خواندند، اما گاه به دلیل تندخویی و کج‌خلقی حوزة درسش برهم می‌خورد. وی چنان در پی بحث و جدل بود که برخی اوقات، استاد وی شریف‌العلماء از کثرت اشکالاتی که ضمن تدریس وارد می‌کرد با تبحّری که در دانشهای گوناگون داشت و با کمک حافظة قوی در همة بحثها حریفی پرتوان به شمار می‌رفت. در اخلاص و دوستی نسبت به اهل بیت پیامبر(ص) و به‌ویژه نسبت به امام‌حسین(ع) شهرت بسیاری داشت، چنانکه در ایام عاشورای حسینی بر بالای منبر عمامه بر زمین می‌زد و گریبان می‌درید و از شدت اندوه از هوش می‌رفت. در روز دهم محرم، لباس خود را می‌کند و لنگی بر خود می‌بست و خاک بر سر می‌ریخت و گِل بر بدن می‌مالید و بدین هیأت بر منبر می‌رفت. دربارة عشق او به امام حسین(ع) روایات بسیاری نقل شده است. آقا دربندی در مبارزه با بابیها سرسخت بود. وقتی بابیها در کربلا سر برآوردند، وی به شدت به نبرد با آنان برخاست چنان‌که آنان به قصد کشتن او در خانه‌اش به وی حمله‌ور شدند. در این واقعه، زخمی به چهرة او وارد شد که اثر آن تا پایان عمر باقی ماند. پس از مراجعت به ایران و ورود به تهران، بسیار مورد علاقه و توجّه مردم قرار گرفت و حتّی ناصرالدین‌شاه قاجار به دیدن وی آمد، اما او که در امر به معروف و نهی از منکر اصرار و بی‌باکی ویژه‌ای داشت، شاه را به سبب شارب بلندش سرزنش کرد و شاه نیز فی‌المجلس دستور داد تا کمی شاربش را کوتاه کنند. آقادربندی در تهران سکونت گزید و در همان‌جا درگذشت و جنازه‌اش را پس از 6 ماه به کربلا حمل کردند و در صحن کوچک امام‌حسین(ع) در مقبره‌ای در جوار تعدادی از علمای شیعه به خاک سپردند. از او تنها یک دختر به جای ماند. از آثار اوست: 1. خزائن‌الاحکام، که آن را در 1267ق/1851م نوشت و در 1317ق/1899م در تهران چاپ شد. این کتاب، شرحی است بر منظومة فقهی سرودة بحرالعلوم در باب طهارت و کمی هم در باب نماز که متضمن فروع بسیاری است؛ 2. خزائن‌الاصول، در 2 جلد که در 1267ق/1851م در تهران چاپ شده است؛ 3. عناوین‌الادله، در علم اصول، سیدمحسن امین گفته که نسخه‌ای از آن را در کرمانشاه دیده است؛ 4. قوامیس‌القواعد، کتابی دربارة رجال و درایه است؛ 5. جوهرالصناعه، یا به گفتة آقابزرگ، الجوهره، در اسطرلاب که برای شاگرش میرزاعلی‌جاه بهادرخان نوشته است. گفته‌اند که این کتاب در نوع خود کم‌نظیر است، در 1280ق/1863م در لکهنو به چاپ رسیده است؛ 6. جواهرالایقان، دربارة شهادت امام‌حسین(ع)؛ 7. درایه‌الحدیث والرجال، خطی است و موسوی اصفهانی گفته که نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته است؛ 8. فنّ‌التّمرینات، در فقه؛ 9. الفنّ‌الاعلی، در اعتقادات؛ 10. اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، دربارة شهادت امام‌حسین که در 1272ق/1856م از نوشتن آن فراغت یافته است. در این کتاب برخی مطالب و روایات ضعیف و گاه بی‌پایه هست که از اعتبار علمی آن کاسته است. با اینهمه بارها و از جمله در 1319ق/1901م در تهران چاپ شده است. گاه آن را اسرارالشهاده نیز می‌گویند. این کتاب را حاج‌میرزاحسین شریعتمدار تبریزی (د 1331ق/1913م) به نام انوارالسّعاده فی اسرارالشّهاده به فارسی برگردانده است. 11. السّعادات‌النّاصریّه والاقوات‌الروحانیه، ترجمة مختصر اسرارالشهادات است که به خواست ناصرالدین‌شاه انجام شده است.

مآخذ: آقابزرگ، الذریعه، 5/291، 7/152-153؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعه فی‌القرن‌الثالث بعدالعشره، مشهد، دارالمرتضی، 1404ق، صص 152-153؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثروالآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر،1363ش، 1/189؛ امین، حسن، الموسوعه‌الاسلامیه، بیروت، 1975م، 1/157-158؛ امین، محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 2/87-88؛ بروکلمان (آلمانی)، ذیل، 2/831؛ تنکابنی، محمد، قصص‌العلماء، تهران، اسلامیه، 1396ق، صص 107-109؛ سرکیس، یوسف‌الیان، معجم‌المطبوعات‌العربیه، 2/1789؛ فاضل قائنی، علی، معجم‌الرضویه، تهران، 1327ش، ص 54؛ همو، الکنی والالقاب، تهران، 1397ق، 2/228-229؛ همو، هدیه‌الاحباب، تهران، امیرکبیر، 1363ش، ص 153؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1/581؛ موسوی اصفهانی، محمدمهدی، احسن‌الودیعه، بغداد، صص 59-63.
کاظم موسوی‌بجنوردی