آقا حُسَیْنِ خوانْساری، فرزند جمال‌الدین، معروف به محقق خوانساری (1016-1099ق/1607-1688م)، دانشمند، فقیه و حکیم بزرگ شیعی ایرانی در دورة صفوی. پیش از رسیدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامی به اصفهان رفت و در مدرسة خواجه‌ملک که مجمع فضلای بزرگ آن زمان بود، به تحصیل پرداخت. در اصفهان از محضر استادان بسیاری استفاده کرد و به همین جهت خود را «تلمیذالبشر» نامید که اشاره به کثرت استادانش داشته باشد. آقاحسین علوم عقلی را نزد میرابوالقاسم فندرسکی، و علوم نقلی را در محضر محمدتقی مجلسی تکمیل کرد و از وی اجازة روایت گرفت. از استادان دیگر او محقق سبزواری مؤلف کتاب الذّخیره و حیدربن محمد خوانساری نویسندة زبده‌التصانیف را نام برده‌اند. گرچه در دوران تحصیل گرفتار فقر و تنگدستی بود، ولی سرانجام به جایی رسید که شاه سلیمان صفوی جبّة گرانبهای خود را برای او فرستاد و در یکی از سفرها نیابت سلطنت و رسیدگی به کارهای کشوری را به وی واگذار کرد. آقاحسین با وجود جاه و مقام و رفاهی که داشت، همواره پناه بینوایان و تهیدستان بود. او در دانشهای معقول و منقول تبحّر داشت و به گفتة افندی اصفهانی «پشتوانة اهل علم» بود (ص 57). وی در آغاز به کلام و فلسفه گرایش داشت، ولی بعدها به فقه و اصول گرایید و در این رشته معروف شد و ریاست علمی و مذهبی زمان بر او مسلّم گردید. خوانساری گه‌گاه به عربی و فارسی شعر می‌سرود و منشآت زیبا به هر 2 زبان پدید می‌آورد.
وی در هر 2 رشتة معقول و منقول تدریس می‌کرد و به همین جهت به «استادالکل فی‌الکل» معروف گشت. شاگردان و تربیت‌شدگان او، که خود از اعلام فقه و حکمت به شمار می‌رفتند، عبارتند از: 2 فرزندش آقاجمال‌الدین محمد مُحَشّی شرح لمعه و آقارضی‌الدین محمد، محمدصالح خاتون‌آبادی که مدت 20 سال در خدمت او تلمذ کرد، ملامیرزای شیروانی شارح و محشّی معالم‌الاصول، شیخ‌جعفر قاضی، سیدنعمت‌الله جزایری، محمدبن عبدالفتاح تنکابنی معروف به «سراب» علیرضا شیرازی که شاعری فاضل بود و «تجلّی» تخلص می‌کرد و نیز میرزا عبدالله افندی، مؤلف ریاض‌العلماء که به گفتة خود شرح اشارات را نزد او خوانده است.
آثار: آقاحسین خوانساری نویسنده‌ای پرکار بود و آثاری فراوان از خود به یادگار گذاشت. نوشته‌های او را می‌توان به 3 دسته تقسیم کرد:
الف ـ آثار چاپی: 1. مشارق‌الشموس فی شرح‌الدروس. شرحی است بر کتاب‌الدروس نوشته شهید اول ابوعبدالله محمدبن مکی عاملی (734-784ق/1334-1382م). این کتاب ناتمام است و آقاحسین موفق نشده است از شرح مبحث اخبار ائمه و گفتارهای فقیهان امامی در هر مبحث (غروی حایری، 1/235)؛ و به گفتة صاحب روضات‌الجنات از لحاظ کثرت تحقیقات کم‌نظیر است (2/352). این کتاب 2 بار در 1305 و 1311ق/1888 و 1893م در تهران چاپ شده است؛ 2. تعلیقه بر حاشیة محقق سبزواری. تهران، 1317ق/1899م؛ 3. الرساله فی مقدمه‌الواجب، ایران، 1317ق/1899م.
ب ـ آثار خطی: حاشیة اشارات؛ حاشیه بر الهیات شفا؛ رسالة اجماع؛ انشاء دربارة حرمت شراب؛ انشاء در تعریف بهار؛ تعریف سخن؛ رساله در خمس؛ حاشیه بر شرح تجرید؛ حاشیه بر مطول؛ شبهة طفره؛ حل شک در تقسیم جسم تا بی‌نهایت؛ حاشیه بر محاکمات؛ حاشیه بر مختصرالاصول؛ فایده دربارة علم باری تعالی و جز اینها. آثار خطی او به‌طور گسترده‌ای در کتابخانه‌های ایران موجود است و کمتر کتابخانه‌ای است که چند اثر از او را نداشته باشد. ازجمله می‌توان این کتابخانه‌ها را برشمرد؛ مرکزی دانشگاه تهران، ملی تهران، ملی ملک، خانقاه نعمت‌اللهی، سپهسالار (سابق)، شورای ملی (سابق)، رشت، آخوند (همدان)، وزیری (یزد)، فیضیه، آیت‌الله مرعشی (قم)، جامع گوهرشاد، آستان‌قدس، دانشکدة ادبیات (مشهد).
ج ـ آثار منسوب: المائده‌السلیمانیه، به فارسی، در خوردنیها و نوشیدنیها برای شاه‌سلیمان صفوی؛ ترجمة صحیفة سجتدیه به فارسی؛ رساله در جبر و اختیار؛ جواهر و اعراض؛ شرح کافیة ابن‌حاجب؛ شرح هیأت فارسی قوشجی؛ رساله در شبهة ایمان و کفر؛ رساله در شبهة استلزام؛ رساله در تشکیک؛ ترجمة کتاب نهج‌الحق علّامة حلّی به فارسی برای شاه‌سلیمان صفوی؛ تفسیر سورة فاتحه؛ حاضیه بر شرح حکمة‌العین.

مآخذ: آخوند همدان، فهرست خطی، صص 101-102، 187، 228؛ آستان‌قدس، فهرست، 5/614-615، 6/49-50، 9/303-304؛ آصفیه، فهرست خطّی، 3/476؛ آقابزرگ، الذریعه، 4/126، 6/67-68، 110-111، 192، 7/19، 8/299-230، 10/196-197، 21/21، 201، 22/106، 23/23، 25/137؛ آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، 1/242-243، 4/210؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض‌العلماء، قم، مکتبه آیه‌الله‌المرعشی، 1401ق، امین محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 6/148-150؛ اهدایی مشکوه، فهرست خطی، 3/228-229، 242-243؛ برکلمان، ذیل، 2/590؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح‌المکنون، استانبول، 1364ق، 2/485؛ همو، هدیه‌العارفین، استانبول، 1951م، 1/324؛ تنکابنی، احمد، قصص‌العلماء، تهران، 1364ق، ص 265؛ جامع گوهرشاد، فهرست خطی، 1/108-109؛ 4 کتابخانة مشهد، فهرست خطی، 1/266، 363؛ حر عاملی، محمدبن حسن، امل‌الآمل، بغداد، مکتبه‌الاندلس، 1385ق، 2/101؛ حلبی، علی‌اصغر، تاریخ فلاسفة ایرانی، تهران، زوار، 1361ش، صص 556-557؛ خانقاه نعمت‌اللهی، فهرست خطی، ص 199-200؛ خوانساری، محمدباقر، روضات‌الجنات، بیروت، دارالکتب‌العربیه، 1390ق؛ دانشکدة ادبیات مشهد، فهرست خطی، صص 226-227؛ 2 کتابخانة مشهد، فهرست خطی، صص 710، 711، 723؛ سپهسالار (سابق)، فهرست خطی 4/182-183، 238؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، صص 432، 5/104-108، 166-174، 192-197، 6/20-21، 7/353، 9 (1)/420، 9 (2) 514-515، 11/245-246، 12/21-22، 110، 117، 13/200-201، 19/332؛ غروی حایری، محمدعلی، جامع‌الرواه، بیروت، دارالاضواء، 1403ق؛ فیضیه، فهرست خطی، 1/85، 246؛ قمی، عباس، فوائدالرضویه، تهران، 1327ش؛ کتابخانة رشت و همدان، فهرست خطی، صص 1111، 1313، 1359؛ کتابخانة مرکزی، فهرست خطی، 7/91، 480، 610، 8/153، 375، 554، 601، 610، 616، 9/1191، 1215، 1363، 1401، 1411، 11/2296، 13/3350-3351، 14/3676؛ کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد، فهرست خطی، 16/339-340، 342-334، 354، 359، 425، 430، 574، 645، 648، 17/124، 524؛ کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، داراحیاءالتراث‌العربی، 4/48؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح‌المقال، نجف، 1352ق، 1/323؛ مدرس، محمدعلی، ریحانه‌الادب، تبریز، 1346ش، 5/239؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، 193، 294-295، 452، 476، 845؛ ملی تهران، فهرست خطی، 7/81، 311، 8/99، 145-146، 385، 9/18، 10/576؛ ملی ملک، فهرست خطی، 224، 244؛ نوری، میرزاحسین، مستدرک‌الوسائل، تهران، المکتبه‌الاسلامیه، 1382ق/3/384-385، 408؛ وزیری یزد، فهرست خطی، 1/182-183، 2/569، 4/1317، 1405.
صمد موحد