آقابُزُرْگْ، (مسجد و مدرسه)، مسجد و مدرسه‌ای بزرگ و باشکوه در کاشان، منسوب به ملامهدی نراقی ملقب به آقابزرگ که به هزینة مردی نیکوکار به نام حاج‌محمدتقی خانبان و پسرش در نیمة سدة 13ق/19م، مقارن با پادشاهی محمّدشاه قاجار (د 1264ق/1848م) ساخته شده است. این مسجد و مدرسه در محدودة تاریخی و بافت کهن شهر، مجاور بقعة خواجه تاج‌الدین و در محله‌ای به همین نام بنا گردیده و در خیابان آقابزرگ، منشعب از خیابان فاضل تراقی واقع است و از نظر استواری هنو وضع مطلوبی دارد.
پیشینة تاریخی: ساختمان این بنا در روزگار پادشاهی محمدشاه قاجار آغاز گردید و در سالهای نخستین سلطنت ناصرالدین‌شاه (1264-1313ق/1848-1895م)، به پایان رسید.
کتیبه‌هایی مورخ 1263، 1264، 1268ق/1847، 1848، 1852م، به ترتیب در صفة شبستان، داخل شبستان زیر گنبد نیز بر اِزارة محراب و سردرِ ورودی مسجد، این سخن را تأیید می‌کند (مشکوتی، 268-269). به نظر می‌رسد که این مجموعه بنا به رویِ آثار به جای مانده پس از زلزلة 1192ق/1778م یا دوره‌های گذشته ساخته شده باشد، بخصوص شبستان 40 ستون شمالی مسجد که احتمالاً پیش از احداث گنبدخانه بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسة خواجه‌تاج‌الدین (متعلق به اواسط سدة 9ق/15م) ساخته شده است. تلفیق این شبستان با مسجد و مدسه‌ای که بعداً در کنار آن ایجاد گردید، یکی از یباترین و بهترین نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم است؛ اما 40 ستون غربی گنبدخانه یعنی مهمترین بنایی که بعدها به قسمت اصلی و گنبد خانه الحاق شد به معماری بنای مقصوره لطمه زده است؛ زیرا معمار بزرگ مسجد بنای گنبدخانه را بدان سان طرح افکنده بود که از چهار سوی به فضای باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقت‌فرسای منطقه با جریان یافتن هوا در پیرامون گندخانه تهویه و تبرید به صورت طبیعی انجام گیرد، لیکن در زمان حاج‌ملامحمدعلی مجتهدنراقی فرزند آقابزرگ (د 1285ق/1868م)، شبستان غربی گنبدخانه بنا گردید و از این سوی ارتباط با فضای خارج مسدود شد. در سالهای بعد نیز در بعضی قسمتها، بخصوص در و پنجره‌های مجموعه، از جمله 2 اطاق گوشواره‌های بالاخانة طرفین ایوان اصلی گنبدخانه و 4 اطاق بالاخانة سردرِ ورودی تغییراتی داده شد: در و پنجره‌های ارسی بالارو تبدیل به درگاههایی با دو نیم دایره گردید که در معماری ایرانی سابقه نداشت و از زمان بازگشت ناصرالدین‌شاه از سفر دوم اروپا در بناها معمول شد، نیز حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با 3 همبستة مشبّک چوبی با ارسی‌های بالارو از هم جدا می‌شد. بعد از آنکه موریانه چوبها را از بین برد به جای آنها درهای فلزی کار گذاشته شد، ولی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی در سالهای اخیر این درهای فلزی را به همبسته‌های چوبی با درهای ارسی تبدیل کرده است. در و پنجره‌های مشبک و بالارو حجرات مدرسة تحتانی نیز به همین ترتیب از بین رفته بود که آنها نیز در سالهای اخیر به صورت نخستین خود بازگردانیده شده است. جز اینها و برخی دگرگونیهای اندکِ دیگر در بعضی قسمتهای مجموعه، بنا دست‌نخورده و تقریباً سالم به جای مانده است.
مشخصات: مسجد و مدرسة آقابزرگ مجموعة نفیسی است از عناصر معماری و تزییناتی، و ترکیبی از این حجمها و اندامهای متناسب به هم تنیده، شامل: سر در و هشتی ورودی، صحن مرکزی، مقصوره و شبستانها.
1. سر در و هشتی ورودی: این قسمت از بنا که از طریق جبهة شمالی به خارج راه می‌یابد مشتمل است بر سر در ورودی، درِ چوبیِ کنده‌کاری شدة نفیس، و سکوهای سنگیِ دو طرف. در 3 ضلع سر در ورودی و درست در ارتفاع بالای درِ چوبی کتیبه‌ای کاشی با قصیده‌ای از حسرت (نام سرایندة آن) نصب شده. بالای این کتیبه قطعه سنگی از مرمر حجاری شده حاوی فرمانی از محمدشاه در معاف داشتن قصّابان و دبّاغان از تکالیفِ دیوانی و در زیر کتیبة شعر، تزییناتی است از کاشیهای خشتیِ هفت‌رنگ که بدنة دیوار را تا کف سکوها پوشانده است. پس از درِ ورودی، محوطة نسبتاً وسیع هشتی قرار دارد که دارای سقف کاربندی با تزیینات نقاشی آبرنگ در بدنه‌هاست. از هر دو سوی این هشتی 2 رشته راهرو وسیع و عریض با طاق‌نماهایی عمیق در هر دو طرف و با شیب ملایم، به صحن مرکزی و سایر قسمتها منتهی می‌شود، در وسط هر راهرو یک قسمت سرگشاده به صورت حیاط تعبیه گردیده است. مقابل درِ ورودی و پس از هشتی محوطه‌ای باز به صورت مهتابی احداث شده که در واقع پشت‌بام شبستان چهل‌ستون شمالی است. همچنین هشتی ورودی، به انبار اتاق خادم و نگهبان راه دارد و نیز 2 رشته پلکان، آن را به شبستان قدیمی تحتانی و محل وپوخانه و حیاط ارتباط می‌دهد.
2. صحن مرکزی: این صحن در 2 طبقه و مشتمل بر 2 حیاط فوقانی و تحتانی (گودالْ باغچه) است. صحن فوقانی (بام مدرس و حجره‌ها) مهتابی مانندی است که از شرق و غرب با 2 دیوار مرکب از جرز و طاق‌نما محصور شده و از شمال به مهتابی (بام چهل‌ستون) می‌پیوندد و از جنوب به ایوان مسجد راه می‌یابد. گودال باغچه از شرق و غرب به 10 حجره، و از جنوب به 2 حجره (در دو سوی) و یک مدرس (در وسط) و چند اطاق و انبار در 2 کنج جنوب غربی و شرقی، و از شمال به شبستان شمالی و سرداب زیر آن منتهی می‌گردد. حیاط مرکزی به شکل مربع مستطیل و تقریباً در جهت شمالی ـ جنوبی ساخته شده و کف آن با آجر، به شکل هرّه، فرش گردیده، با حوضی در وسط به شکل کثیرالضلاع و 4 باغچه در 4 طرف آن با درختان انار و انجیر و چاه آب و فاضلاب. حجره‌های مدرسه به اندازة یک پله بلندتر از سطح حیاط تحتانی (گودال باغچه) ساخه شده است. 12 حجرة آن از طریق 4 راهرو جنبی به حیاط راه می‌یابند و هر کدام دارای یک پستو و یک بخاری است. ضلع روبه حیاط حجره‌ها، اسپری با شبکه‌های آجری دارد. این اسپرها از دو سوی در قابی مستطیل شکل محصور گردیده و پنجره‌ای مشبک در وسط آنها تعبیه شده است. 4 پلکان سنگی در 4 کنج حیاط این قسمت را با بام حجره‌ها یعنی حیاط فوقانی که هم‌سطح گنبد خانه است ارتباط می‌دهد و یک رشته پلکان دیگر در میانة ضلع شمالی به سرداب ارتباط دارد. این سرداب به‌وسیلة هواکشهایی افقی و عمودی به 2 بادکیر در 2 قسمت شبستان شمالی راه می‌یابد و شبستان بدین‌سان تهویه و تبرید می‌شود. در پاره‌ای از اوقات اختلاف درجة حرارت سرداب با حیاط فوقانی به 20 تا 25 درجة سانتیگراد می‌رسد.
3. مقصوره یا گنبدخانه: گنبدخانه بر روی پایة عظیم، پیرامونی یک هشت‌ضلعی، بنا گردیده و گنبدی 2 پوش با دهانة داخلی 20/10 متر آن را پوشانده است. گرداگرد این گنبدخانه رواقهایی به هم پیوسته با پوششی به شکل طاق و تویزه و عرقچین ایجاد شده است. طرح زیربنای این قسمت از مسجد (شامل گنبدخانه و رواقهای اطراف و ایوان اصلی) مستطیلی نزدیک به مربع با ابعاد حدود 30×28 متر است. گنبد به صورت 2 پوستة جدا از هم ساخته شده، ارتفاع داخلی گنبد (کف تا زیر سقف) حدود 21 متر و ارتفاع خارجی از کف مقصوره تا نوک گنبد خارجی حدود 5/26 متر است. در ارتفاع حدود 6 متری از کف مقصوره درگاههایی بر بالای ورودی‌های هشت‌گانه ساخته شده که در جانب ایوان به یکدیگر ارتباط می‌یابند. زیر این قسمت کتیبه‌ای حاوی سورة «فتح» به خط ثلث برجسته از گچ گرداگرد داخل گنبدخانه را می‌پوشاند که در پایان آن تاریخ 1264ق خوانده می‌شود. در 3 ضلع ایوان ورودی این مقصوره و در طراز کتیبة گچ‌بریِ داخلی، کتیبه‌ای از کاشی خشتی به خط ثلث سفید بر زمینة لاجوردی نصب شده، مشتمل بر سورة اَلنَّبَاْ، در حاشیه‌های بالا و پایین آن کتیبه‌ای دیگر حاوی مرثیة هفت‌بند محتشم کاشانی به خط سُرمه‌ای بر زمینة طلایی نصب گردیده که در میانة آن جملة «عمل کاتب‌الحروف محمدحسن 1263» نگاشته شده است. هم‌سطح با این کتیبه‌ها و در 2 طرف جرزهای ایوان جلو مقصوره، اطاقهای گوشواره تعبیه گردیده که هم از رانش جرزهای اصلی ایوان جلوگیری می‌کند و هم فضایی مفید برای استفادة مدرّسان و طلّاب مدرسه پدید می‌آورد. به احتمال بسیار این اطاقهای گوشواره قبلاً دارای ارسی با 3 لنگه درِ چوبی بالارو بوده که اکنون موجود نیست و به جای آنها در هر اطاق 3 درگاه باز با قوس نیم‌دایره و بدون پنجره دیده می‌شود. در ارتفاع 11 متری از کف مقصوره (گنبدخانه)، در جایی که سرح 8 ضلعی مستقیماً تبدیل به 24 ضلعی و سپس دایره می‌گردد، در بالای یک ردیف قطار گچی، 24 دهانة مساوی (پرواز) ایجاد شده که یک در میان پُر و خال است؛ از 12 پرواز که به صورت روزنهایی باز ساخته شده، نور و هوای کافی به داخل محوطة گنبدخانه می‌رسد. بالاتر از این 24 قاب مستطیل شکل یا پرواز یک ردیف قطار دیگر و سپس گنبد دوپوش برپا شده است. سطح داخل گنبد زیرین با اندود گچ سفیدکاری شده و مرکز آن با شمسة زیبایی از نقاشی آبرنگ تزیین یافته است؛ اما پوشش خارجی، گنبدی است از نوع شبدری تند با نمایی آجری و بی‌هیچ تزیینی از روکش یا کاشی.
سردر و ایوان ورودی شمال گنبدخانه دارای پوششی است شامل یک تَویزه در جلو و نیم گنبدی که زیر پوشش اصلی سقف کاذب آن با رسمی‌بندی آجر و کاشی به صورت مَعْقَلی حصیری با شمسه‌ای فوق‌العاده زیبا در تیزة آن.
ایوان با یک ورودی اصلی از وسط به مقصوره و 2 راه ارتباطی دیگر از راست و چپ به رواقهای طرفین می‌پیوندد. 2 قسمت سردر که میان ایوان و گنبدخانه واقع است با یک راهرو ارتباطی در نیم‌طبقه به یکدیگر راه می‌یابند و یک درگاه باز در وسط آن، خارج را به داخل مرتبط می‌سازد. نظیر این درگاه در 3 رف دیگر مقصوره نیز عیناً تکرار شده است. در همین سطح 2 گوشوارة مقرنس در 2 گوشة ایوان به زیبایی مجموعه افزوده است. ازارة ایوان با کاشی خشتی 7 رنگ، نمای سرپایه‌های 2 طرف با 3 ردیف قاب عمودی دارای دورهای (قوسهای) جناغی و پشت بغلها با آجر و کاشی معقلی تزیین یافته است. پشت بغل (لچکی) نمای ایوان با کاشی به شیوة معقلی آرایش یافته و بر روی پایه‌های طرفین ایوان، 2 گلدستة کاشی‌کاری شده قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام جرزها و پوشش ایوان و استفاده از آن برای گفتن اذان به زیبایی مجموعه نیز می‌افزاید. در میانة این گلدسته کلمات «الله»، «محمد» و «علی» به خط بنایی معقلی تکرار گردیده و بالاتر از آن 2 ردیف قطار و کاشی‌کاری معقلی و سپس مأذنه نهاده شده است. یک ردیف پلکان مارپیچ که حول محور ستونی در مرکز و داخل گلدسته دور می‌زند پشت‌بام مسجد را به انتهای گلدسته‌ها مرتبط می‌سازد.
ضلع جنوبی گنبدخانه به حیاطی هم‌سطح با حیاط فوقانی منتهی می‌گردد. در جنوب شرقی گنبدخانه نیز حیاطی کوچک و مربع شکل و هم‌سطح با گودال باغچه احداث شده است که به اطاقها و تأسیسات رفاهی مسجد راه دارد. همچنین در خارج از رواقهای گنبدخانه، در ضلع شرقی، حیاط خلوت کوچک‌تری، هم‌سطح با حیاط فوقانی تعبیه شده که با یک ورودی فرعی و سر در و هشتی کوچکی به محوطة شرقی مسجد راه می‌یابد. در بیرون این قسمت، یعنی جبهة شرقی مسجد، سابقهاً خانقاه و مدرسه و مقبرة خواجه‌تاج‌الدین قرار داشته که اکنون از آن مجموعه فقط مقبره که از بناهای سدة 9ق/15م است به جای مانده. دیوارهای شرقی و غربی صحن حیاط اصلی از جرزهای آجری و دهانه‌های صفه‌هایی به شکل ایوانچه یا طاق‌نما (در ارتفاع نیم‌متری از کف حیاط) ترکیب یافته با دورهای (قوسهای) جناغی که فقط پشت بغلها با کاشی‌کاری معقلی تزیین شده است. بعدها در جانب شرقی بر محور عرضی صحن، آرامگاه خاندان نراقی به صورت اطاقی شکم دریده خارج از محوطه مسجد بنا گردید.
4. شبستانهای چهل‌ستونی: این مجموعه دارای 2 شبستان چهل‌ستونی است، یکی در جبهة غربی گنبدخانه که اندک زمانی پس از بنای قسمت اصلی ساخته شده و دارای 20 ستون آزاد و 30 چشمه طاق عرقچینی آجری است که در قسمت شمالی آن راهرو ارتباطی و پلکان پشت‌بام و محلی برای وضوخانه قرار دارد؛ و دیگری شبستانِ زمستانی که در جبهة شمالی مسجد و صحن اصلی حیاط واقع است و پایه‌های آن قبل از احداث گنبدخانه بر روی پایه‌های موجود بنایی که بر اثر زلزله یا عوامل دیگر ویران شده بود ساخته شده است. این شبستان دارای ستونهایی از آجر و خشت و پوشش عرقچینی با گوشه‌سازی و رسمی‌بندی است که پوشش آجری عرقچین آن با نقوش هندسی آجر و کاشی تزیین گردیده است. در وسط هر چشمه روزنی با پوشش سنگ مرمر تعبیه شده که از آنها نور طبیعی ملایمی به درون شبستان می‌تابد. این شبستان یک محراب گچی در وسط دیوار دارد و به‌وسیلة یک رشته پلکان به هشتی ورودی مسجد می‌پیوندد که راه ارتباط اصلی آن با خارج مسجد است و به‌وسیلة 2 ورودیِ دیگر به حیاط مرکزی و صحن گودال باغچه نیز ارتباط دارد. در جانب شمال غربی این شبستان یک حیاط خلوت، یک حوض و محلی برای وضوخانه احداث شده که با پلکانِ ارتباطیِ یاده شده، به هشتی ورودی اصلی مسجد متصل می‌گردد. این پلکان و راه ورودی آن اکنون مسدود است.
ویژگیهای بنا: از خصوصیات بارز بنا معماری ویژة گنبدخانه است که بر روی 8 پایة عظیم بر پا شده، زیرا در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد بر روی پایه‌های آزاد به ندرت دیده می‌شود نتیجة عملی اجرای این نوع طرح، جریان یافتن هوای خنک در فضای گنبدخانه در فصول گرم و تابستانهای داغ منطقة کویری است. از این‌رو در این مسجد، برخلاف دیگر مساجد که جبهة جنوب گنبد خانه را به منظور ایجاد محراب مسدود می‌کنند و جرزهای نسبتاً قطوری می‌سازند، جانب جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا شده و و محراب در دیوار رواقی که گرداگرد گنبدخانه را فراگرفته ساخته شده است. از ویژگیهای دیگر، گودال باغچه (حیاط تحتانی) است که حوض بزرگ (آب‌نما) و باغچه‌های آن به طراوت فضا کمک می‌کند. با توجه به سادگی و بی‌پیرایگی این مجموعه، هیچ‌گونه زیاده‌روی در تزیین، به‌ویژه در کاشیکاری این بنا به چشم نمی‌خورد. تزیینات اندک این مسجد و مدرسه به گچ‌بری، نقاشی، کارهای چوبی (کنده‌کاری، گره‌چینی، آلت و لقط)، مقرنس‌کاری، کاشیکاری رسمی‌بندی و یزدیِ‌بندی منحصر می‌گردد. یک جفت درِ نفیس (درِ مدخل اصلی مسجد) که کنده‌کاری شده و با گره‌چینی و گل میخ تزیین گردیده از ارزش والایی برخوردار است.

مآخذ: مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران 1349ش، صص 268، 269؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهان، انجمن آثار ملی، تهران، 1361ش، ص 517؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستان کاشان و نطنز، انجمن آثار ملی، تهران، 1348ش، صص 254-264؛ تحقیقات محلی.
علیرضا همایون‌فر