آفْتابِ دِهْلَوی، ابوالمظفر مروّج‌الدین یا جلال‌الدین (1130-1221ق/1718-1806م)، امیر و شاعر فارسی گوی هندی، ملقّب به شاه‌عالَم اول بود. وی آخرین سلطان از سلاطین مستقل دهلی بود. 25 سال از آغاز عمرش را همراه پدر در تبعید و زندان گذرانید. در 1173ق/1760م پدرش کشته شد، و در این زمان شاه‌عالم در پَتْنه بود و در همین شهر در 14 جمادی‌الاول 1173ق/3 ژانویة 1760م اعلام پادشاهی کرد. از اتّفاقات مهمّ دوران حکومت او تسلّط انگلیسیها بر بنگاله بود. وی وعده‌های ایشان امیر بنگاله را تسلیم آنان کرد و سپس غلام قادرخان، یکی از بستگان امیر بنگاله، درصدد انتقام برآمده و در 1204هـ/1790م آفتاب دهلوی را نابینا کرد. وی تاریخ کور شدن خود را چنین سروده است:
ز نرگس گلاب ارچه نتوان کشید کشیدند از نرگسِ من گلاب
چـو پرسد کسی از تو تاریخ من بگو: «کور شد دیدة آفتاب»
سلطنت لرزان و بی‌اقتدار او تا 1218ق/1803م که برد لیک انگلیسی دهلی را فتح کرد، ادامه داشت و او پس از آن تا 1221ق/1806م که سال مرگ اوست، در قلعة دهلی زندانی بود و ا مقرّریی که از سوی حاکمان انگلیسی برایش تعیین شده بود، زندگی می‌کرد. تخلص شاه‌عالم در شعر فارسی و اردو «آفتاب» و در شعر هندی «بهاشا» (شاه عالم) بود و گاهی به اقتضای وزن شعر «خورشید» نیز تخلّص می‌کرد. اشعار بسیاری از او باقی است، ازجملة آنها قصیده‌ای است به عنوان «شهرآشوب» که دربارة فتنة غلام قادرخان سروده است به این مطلع:
صرصر حادثه برخاست پی خواری ما داد بر باد سر و برگ جهانداری ما
آفتاب درذثر و نظم فارسی، اردو، هندی و پنجابی مهارت داشت و گفته‌اند سانسکریت هم می‌دانست. از مقدمة نادرات شاهی برمی‌آید که با زبان ترکی نیز آشنایی داشته است.
آثار: نسخه‌هایی از دیوان فارسی او در کتابخانه‌ها ازجمله انجمن تحقیقات بهار در پتنه ، در کتابخانة موزة بریتانیای لندن و کتابخانة ملّی پاریس موجود است، امبا هنوز به چاپ نرسیده است. گفته‌اند که او 4 دیوان اردو داشته است، ولی تنها یک دیوان اردو از او موجود است که اشپرنگر در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های اوده، آن را ذکر کرده است. یک مثنوی به زبان اردو به نام منظومة اقدس و کتابی به عنوان قصة شاه‌شجاع‌الشّمس (به نثر) نیز به او نسبت داده‌اند که اکنون نایاب است (مظفرملک، 30). مجموعه‌ای از اشعار او به زبانهای اردو، فارسی، هندی و پنجابی در 1212ق/1797م تدوین شده و او خود عنوان نادرات شاهی بر آن نهاده است. این مجموعه در 1944م به تصحیح امتیاز علی‌خان‌عرشی و با مقدمه‌ای جامع به چاپ رسیده است. در مجلة اورینتل کالج (مظفر ملک، صص 27-52) نیز نمونه‌هایی از اشعار او آمده است.

مآخذ: آقابزرگ: الذریعه، 9 (1)/10؛ علی‌حسن‌خان‌صاحب بهادر، صبح گلشن، کلکته، 1295ق، ص 7؛ مدرّس، محمدعلی، ریحانه‌الادب، تبریز، 1346ش، 1/50؛ مظفرملک، «شاه عالم آفتاب»، اورینتل کالج، 1335ش، شمـ 2؛ نیز:

Blochet, e., Catalogue des Manuscrits Persans de Bibliothèque Nationale, Paris, 1928 III, No. 1946; Rieu, ch., Ctalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1881, 720; sprenger, A., Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustani Manuscrips of the Libraries of the King of Oudh, Calcutta, 1854, Vol.I.
جعفر شعار