آصَفِیِ هِرَوی، (853-923ق/1449-1517م)، شاعر دورة تیموری و از معروفترین شاعران هرات. نام او به درستی معلوم نیست و مورّخان و تذکره‌نویسان معاصرِ او در این باره چیزی نگفته‌اند، لیکن در بعضی از مؤلّفات متأخّر نام او را کمال‌الدین و یا سلطان ابوسعید گورکان (د 873ق/1468م) بوده و چون معمولاً به وزیران لقب آصف داده می‌شد، وی به مناسبت مقام پدر «آصفی» تخلّص می‌کرده است. اصفی از مقربان بدیع‌الزمان‌میرزا (شاهزاده) و امیر علیشاه نوای و نیز از شاگردان عبدالرّحمان جامی بود و نزد جامی مقامی والا داشت (گوپاموی، 36). وی به آراستگی ظاهر معروف بود و بعضی او را خودرأی و خودپسند دانسته‌اند (امیر علیشیر نوایی، 23٩)، امّا بی‌گمان وضع خاص اجتماعی او که وزیر‌زاده بوده، در طرز رفتار و کیفیات اخلاقیش تأثیر داشته است.
آصفی به داشتن ذهن سلیم و طبع مستقیم توصیف شده و امیر علیشیر نوایی قوة حافظة او را ستوده است. وی همچون بیشتر شاعران زمان خود از اشعار خیّام، سعدی، امیرخسرودهلوی، حافظ، جامی، فغانی، هلالی و سجزی متأثر شده و آنها را استقبال و تتبّع کرده است (آصفی، مقدمة مصحح). غزل آصفی غالباً آراسته به الفاظ زیبا و متناسب و دارای مضامین و نکته‌های باریک است، به گونه‌ای که باید طرز سخن او را د ظهور سبک مشهور به «هندی»، مؤثر و راه گشا دانست. بسیاری از اختصاصات سبک مذکور، با انکه هنوز دورة رواج کامل آن فرا نرسیده بود، در اشعار وی به وضوح دیده می‌شود و از همین روست که دولتشاه سمرقندی سخن او را «خیال‌پرور و ایهام‌اندیش» می‌خواند. ایراد مضامین دقیق و بازیهای دل‌انگیز لفظی از خصوصیات بارز شعر اوست، گرچه افراط در خیال پردازی و ایهام‌اندیشی شعر او را غالباً از «عشق و حال» بی‌بهره کرده است (صفا، 4/370-371). وی برخلاف معاصران خود از مدح امیران و بزرگان گریزان بود. رباعیات و قطعاتی نیز سروده و در رباعیات از شیوة نظامی سروده شده است، نیز به وی نسبت داده‌اند (سام میرزا، 97-98؛ آذربیگدلی، 2/751)، ولی به گفتة سام میرزا، این مثنوی شهرتی نیافته و دولتشاه و امیر علیشیر از ان ذکری نکرده‌اند. بعضی ا اشعار آصفی یا مصراعهایی از ان ضرب‌المثل شده است، از قبیل «رسیده بود بلایی ولی به خیر گذشت»؛ «سالی که نکوست از بهارش پیداست» (آصفی، مقدمة مصحّح، چهل و شش).
آصفی بیشتر عمر خود را در زادگاه خود هرات به سر برد و به بلخ و مکّه سفر کرد و سرانجام در 923ق/1517م وفات یافت و در گازرگاه هرات مدفون شد.
سال وفات او را سام‌میرزا و آذربیگدلی 920ق/1514م دانسته‌اند، ولی میرخواند (7/290) با نقل قطعه‌ای که امیرسلطان ابراهیم امینی در تاریخ وفات آصفی سروده و در آن عبارت «ز برات آمده روز دوم» را مادة تاریخ این واقعه قرار داده، درگذشت او را در 923ق/1517م نوشته است. خواندمیر (4/354) نیز این قطعه را نقل کرده است، لیکن وی را در این باب سهوی روی داده و تاریخ وفات آصفی را 921ق/1515م گفته است. علاوه بر این، قطعه‌ای از خود اصفی نقل کرده‌اند که در آن سالهای عمر خود را 70 گفته و مصراع «پیمود ره بقا بگام هفتاد» را که برابر 923 است، مادة تاریخ سال وفات خود ساخته است (نصرآبادی، 471). دیوان آصفی 2 بار به چاپ رسیده است: 1. به کوشش فکری سلجوقی، هرات، 1337ش؛ 2. به کوشش هادی ارفع کرمانشاهی، تهران، 1342ش.

مآخذ: آذربیگدلی، لطف علی‌بیگ، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، امیرکبیر/ 1337-1342ش؛ امیرعلیشیر نوایی، مجالس‌التفائس، به کوشش علی‌صغرحکمت، تهران، 1363ش؛ انعام‌الحق کوثر، «خواجه آصفی هروی»، یغما، س 17، شمـ 6 (شهریور 1343ش)، صص 282-184؛ بشیر هروی، علی‌اصغر، «ملاحظاتی بر دیوان آصفی هروی»، راهنمای کتاب، س 7، شمـ 2 (زمستان 1343ش)، صص 330-340؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمددبیر سیلقی، تهران، خیام، 1362ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکره‌الشعراء، تهران. 1338ش، صص 384-385؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، تهران، 1340ش، 2/326-328؛ سام میرزا، تحفة سامی، به کوشش وحیددستگردی، تهران، 1314ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوسی، 1362ش؛ گپاموی، محمد قدرت‌الله، نتایج‌الافکار، بمبئی، 1336ق؛ میرخواند، خاوندشاه، روضه‌الصفا، تهران، 1339ش؛ نصرابادی، تذکره، تهران، 1361ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، فروغی، 1363ش، 1/308.
فتح‌الله مجتبایی