آصَفُاللُّغات، کتابی در لغت فارسی و اردو، نوشتة نوّاب عزیز جنگ،
خانبهادرشمسالعلماءاحمدعبدالعزیز نایطی، متخلص به «ولا»، که در فاصلة سالهای
1325-1340ق/1906-1921م، به نام نظامالدوله نظامالملکآصفجاه تصنیف و در مؤسسة
عزیزالمطابع حیدرآباد دکن تا جلد هفدهم در 200‘10 صفحه، چاپ شده است. کار کصنّف با
مرگ وی ناتمام مانده است و آخرین جلد آن به لغت «جرار» پایان مییابد.
مآخذ آصفاللّغات: نویسنده در مقدمة جلد نخست 40 کتاب لغت و فرهنگنامه را به عنوان
مآخذ علاوه بر برخی فرهنگهای معتبر فارسی مانند سروری، جهانگیری، رشیدی، برهان قاطع
و سراجاللغات، فرهنگهای سه زبانهای چون افسراللغات و شمساللغات (عربی، فارسی و
ترکی) و گلشن فیض (فارسی و عربی و اردو) و فرهنگهای دوزبانه مانند جامعاللغات
(فارسی و اردو) نیز دیده میشود، ولی کتابهای قدیم تر، چون فرهنگ اسدی، معیار
جمالی، فرهنگ قواس، صحاحاللغه و شرفنامه در شمار مآخذ او نبوده است.
ترتیب لغات، الفبایی و به شیوه فرهنگنویسی جدید است. این ترتیب از حرف اول تا حرف
آخر هر واژه رعایت شده است. این فرهنگ شامل لغات مفرد و مرکب است، و در تعریف لغات،
معانی لغوی، مجازی، اصطلاحی و محاورهای در نظر گرفته شده و نویسنده از شاعران
معروف، شاهد آورده است. گاهی ضربالمثلهای رایج نیز در ذیل لغات امده است. در اغلب
موارد تلفظ کلمات به کمک کلمات هم وزن داده شده است.
از ویژگیهای این فرهنگ آوردن اختلاف نظرهای پژوهشگران دربارة معانی واژه یا اصطلاح
واحد است و نویسنده پس از نقل اقوال مختلف، داوری و استنتاج خود را در پایان بیان
میدارد (نواب عزیز، 1/15).
آوردن معادلهای کلمات فارسی به زبان اردو و نقل شواهد از شعر اردو، از اختصاصات این
اثر است. (نواب عزیز، 1/15) نویسنده تنها به نقل لغات از فرهنگها اکتفا نکرده و
برخی از نالفاظ جدیده بیرون از چهل کتاب» (نواب عزیز، 1/16) را نیز با بررسی در
متون و استنباط کاربردهای تازة لغات، به دست داده است.
آصفاللغات چنانکه گفته شد، از اواسط حرف جیم فراتر نمیرود و عبارات آن به شیوة
پارسینویسی رایج در هند است، لکن از لحاظ دقت در معانی لغات و تفکیک معانی و آوردن
شواهد و نیز از جهت نقد اقوال فرهنگنویسان دیگر، دارای اهمیت است.
در لغتنامه دهخدا و فرهنگ فارسی معین از این کتاب استفاده شده است (مقدمة
لغتنامه، 180، مقدمة فرهنگ فارسی، چهل و سه).
مآخذ: مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1/77-78؛ نواب عزیز جنگ بهادرخان،
آصفاللغات، حیدرآباد دکن، عزیزالمطابع، 1325-1340ق.
بخش ادبیات