آصِفُ‌الدّوله، محمد یحیی علیخان بهادر، فرمانروای اَوَدْهْ (1188-1212ق/1774-1797م) و از شخصیتهای سیاسی و فرهنگی هند د سدة 12ق/18م، چهارمین نواب از حکام شیعی «نواب اَوَدْهْ» یا بنب‌میرزاناصر (1133-1273ق/1721-1856م) که در پی تضعیف حکومت مرکزی سلاطین مغول هند، در زمان محمدامین نواب برهان‌الملک‌سیدسعادت‌خان‌نیشابوری، نیای بزرگ این خاندان، به استقلال محلی دست یافتند (زامباور، 444-445؛ شیروانی، 416، 463).
آصف‌الدوله فرزند شجاع‌الدوله فرزند صفدر جنگ، پس از مرگ پدر در 1188ق/1774م به حکومت رسید (فدایی، 412). خاندان وی از زمان پدرش شجاع‌الدوله با بستن معاهدة مشهور بنارس با وارن هیستینگز دولتمرد بنام انگلیسی و فرماندار کل هند (1145-1233ق/1732-1818م) در 1186ق/1772م در سلک متحدان و یاوران کمپانی هند شرقی درآمده بودند. ولی اندکی پس از قدرت یافتن آصف‌الدوله در 1188ق/1772م، شورای جدید کمپانی به رغم مخالفت هیستینگز و بارول ، قرارداد سابق را ملغی اعلام کرد و آصف‌الدوله را مجبور ساخت که شمن پرداخت هزینه‌های سپاه کمپانی، غازی‌پور و بنارس را به کمپانی واگذارد. شورا با حمایت از چیت سینگ که از زمینداران خراجگزار خانوادة اصف‌الدوله بود و اعطای لقب راجه به وی، نواب جدید را با تنگنای مالی دشواری روبه‌رو ساخت (دولافوز، 248). در ماجرای تملک نقدینه‌ها و قسمتی از املاک پدر آصف‌الدوله توسط همسران پدر وی (بیگمهای اوده)، نیز شورا جانب ایشان را گرفت و بدین‌سان بحران مالی دستگاه حکمت آصف‌الدوله تشدید شد. در 1192ق/1778م وی در شهر چنار به دیدار هیستینگز حامی قدرتمند خود شتافت. فرماندار کل هند نیز به استناد همدستی بیگمها با راجه چیت سینگ در شورشی که وی در برابر انگلیسیها به راه انداخته بود، فرمان استرداد آن اموال را به سود آصف‌الدوله صادر کرد (همو، 248، 264؛ بریتانیکا).
آصف‌الدوله پس از این ماجرا و سامان یافتن وضع مالی دربارش، پایه‌های حکومت خود را استوار ساخت. وی در آغاز حکومت، پایتخت خود و مرکز استان واده را از فیض آباد به لکهنو منتقل کرد ٠سیدعلی حسن خان، 6) و به ابادانی و رونق شهر همت گماشت. به سبب ارادت به حسین‌بن‌علی(ع)، حسینیه‌ای در لکهنو بنیاد نهاد که هم از نظر معماری و هم به دلیل فعالیتهای خیریة آن شهرت یافت (همانجا)، گرچه به گفتة میرزاابوطالب اصفهانی (تفضیح‌الغافلین، 112-113) کسانی که خانه‌ها و زمینهایشان برای بنای این محل گرفته شد، بی‌خانمان شدند و چیزی در برابر آن دریافت نکردند. از دیگر بناهای او رومی دروازه و مچهی بهون در لکهنو بود (سیدعلی حین خان، 6). از ثروت و سخاوت او بسیار گفته‌اند و سیاهة اموال او شامل هزاران اسب، پیل، طوطی، میمون و کبوتر با آذینهای جواهرنشان بوده است (همانجا؛ شیروانی، 462). سلیقة متفنن و اسرافهای بیش از حد او روشن می‌سازد که چرا با 2 کرور مداخل ملکی (همانجا)، تزلزل مالی گاه و بیگاه بر دربار وی سایه می‌افکنده است. در 1197-1198ق/1783-1784م قحطی سختی در آوده هزاران نفر را از پای درآورد و فساد حاکم بر دستگاه موجب شد که در شرایطی این چنین دشوار و حتی ترحم‌انگیز برای بیگانگان، هیچ کمکی به مردم بلازده از رطف حکومت ترسد (اصفهانی، تفضیح‌الغافلین، 95).
از سوی دیگر تعلق خاطر آصف‌الدوله به اهل بیت پیامبر اکرم(ص)، او را در انجام کارهای عمرانی در سرزمینهای دیگر اسلامی به‌ویژه در نواحی مورد احترام و تقدیس شیعیان، پیشگام می‌ساخت. از آن جمله پرداخت هزینة بنای صحن و دیوارهای حرم حسین‌بن‌علی(ع) در کربلا، احداث بازاری متصل به یکی از دروازه‌های آن ٠اصفهانی، مسیر طالبی، 400، 408)، بنای عمارتی ناتمام بر مقام و خیمه گاه حضرت زین‌العابدین(ع) و سرانجام احداث نهر بزرگ آصفیه یا هندیه در شهر حلة عراق که هنگام سفر ابوطالب اصفهانی به عتبات هنوز به اتمام نرسیده و بیش از 10 لک زر روپیه صرف آن گردیده بود (همان، 416-417).
آصف‌الدوله، بخشی از شهرت و اعتبار خود را مدیون توجه و عنایتی است که به اهل علم و فعالیتهای فرهنگی و ادبی داشته است. همزمان با انحطاط سیاسی و اجتماعی و اقتصادی سلسلة مغولان هند پس از مرگ عالم‌شاه بهادر‌شاه اول، فعالیتهای علمی و ادبی به دربارهای محلی منتقل شد. لکهنو در ایام حکومت آصف‌الدوله از مراکز مهم فعاليتهاي فرهنطي طرىيى (رضوي. 75). ادبیات محلی و همزمان با آن زبان اردو به عنوان زبانی مستقل، روبه گسترش نهاد. کسانی چون تفضل حسین‌خان‌کشمیری ریاضی دان، میرزاابوطالب اصفهانی، علی‌ابراهیم‌خان متخلص به خلیل، و میرزافخرالدین احمدخان (میرزاجعفر هندی) نویسندة رحلة آصفیه (به نام آصف‌الدوله) ازجمله بزرگان منسوب به دربار اویند (نقوی، 458، 487، 488؛ رضوی، 75؛ آقابزرگ، 26/15). از این میان ابوطالب اصفهانی کتاب تفضیح‌الغافلین را در شرح وقایع روزگار اصف‌الدوله در 1211ق/1796م به دستور کاپیتان ریچاردسون انگلیسی نوشت. این کتاب شرح کاملی از اوضاع سیاسی و اجتماعی آن ناحیه در زمان حکومت آصف‌الدوله است که نابسامانیهای اقتصادی و اجتماعی و فعالیتهای عوامل کمپانی هندشرقی و سایر احوال آن دوره را به روشنی بازمی گوید.
شمار کتابهای کتابخانة آصف‌الدوله را 000‘120 جلد نوشته‌اند که 200 صحاف در آن به کار ترمیم و تجلید کتاب اشتغال داشتند. (شیروانی، 462). اصف‌الدوله خود شعر می‌گفت و در نظم اشعار فارسی و اردو مهارت داشت و «آصف» تخلص می‌کرد (سیدعلی) حسن خان، 6).
وی پس از 23 سال حکومت در 1212ق/1797م درگذشت و در حسینیّة امام پاره لکهنو به خاک سپرده شد (شیروانی، 462؛ سیدعلی حسن خان، 6). ماده تاریخ مرگش بر سنگ گور وی نقش بسته و ذکر تاریخ مرگ او در 1150ق/1737م که سیدعلی حسن‌خان (ص 6) آورده یقیناً اشتباه است. او فرزندی نداشت و بنا به وصیتش وزیر علیخان فرزند یکی از ملازمانش به جانشینی وی برگزیده شد. اما پس از چند ماه با دخالت فرماندار انگلیسی هند از حکومت برکنار شد و برادر آصف‌الدوله، نواب یمین‌الدوله سعادت علیخان، به حکومت رسید (شیروانی، 462).

مآخذ: آقابزرگ، الذریعه، 26/15؛ اصفهانی، ابوطالب، تفضیح‌الغافلین، به کوشش عابدرضا بیدار، رامپور، مؤسسة مطالعات شرقی، 1965م؛ همو، مسیر طالبی (سفرنامة میرزاابوطالب خان). به کوشش حسین خدیوجم، تهران، جیبی، 1352ش؛ اینترنشنال، ذیل، oudh؛ بریتانیکا، ذیل Hstings؛ دولافوز، ث. ف، تاریخ هند، ترجمة محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران، کمیسیون معارف، 1316ش؛ زامباور، ادوارد ریتر، معجم‌الانساب، ترجمة زکی محمدحسن‌بیک و حسن احمدمحمود، بیروت، دارالرائدالعربی، 1980م؛ سیدعلی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش احمدیزدان مولوی محمدعبدالمجید خان، 1295ق؛ شیروانی، زین‌العابدین، حدائق‌السیاحه، تهران، 1348ش؛ فدایی اصفهانی، نصرالله، داستان ترکتازان هندی، بمبئی، 1892م؛ نقوی، علیرضا، تذکره‌نویسی در هند و پاکستان، تهران، علمی، 1343ش؛ نیز:

Razavi, A, "The Breakdown of Traditional", The Cambridge History of Islam, ed. M. Holt, et al., Cambridge University, 1984, II/A.
بخش تاریخ