آشتیانی، میرزامهدی (1306-1372ق/1888-1952م)، حکیم، عارف و دانشمند شیعی ایرانی، در تهران زاده شد. پدر او میرزاجعفر برادرزاده و داماد حاج‌میرزا محمدحسن آشتیانی (د 1319ق/1901م) ملقب به «میرزاکوچک»، از عالمان بزرگ تهران بود. میرزامهدی دوران کودکی و نوجوانی را در تهران گذراند. پس از فراگیری قرآن و مقدمات علوم، برای آموختن علوم رایج زمان، در درس استادان مشهور تهران شرکت کرد. ادبیات، اصول و فقه را در حد سطح، نزد پدر و سپس در حوزة درس آقا‌شیخ‌حسن طالقانی و آخوندملا عبدالرسول فرا گرفت. خارج فقه و اصول را نزد شیخ‌فضل‌الله نوری (مقـ 1327ق/1909م) و آقاسیدعبدالکریم مدرّس مدرسة مروی تهران و دیگر عالمان بنام تهران، آموخت. مبانی ریاضیات را در مکتب شیخ‌عبدالحسین سیبویه، میرزاغفّاریان نجم‌الدّوله، میرزا‌جهانبخش بروجردی منجّم و آقاشیخ‌محمدحسین ریاضی تعلیم دید. فلسفة مشّاء را نزد میرزاحسن کرمانشاهی و حکمت اشراق و عرفان را نزد آقامیرزا‌هاشم اشکوری و حکمت متعالی را نزد سیدالحکما‌آقامیر شیرازی، فرا گرفت. طب قدیم را نزد میرزامحمد‌حسین و میرزاابوالقاسم نائینی و طبّ جدید را به وسیلة میرزاعلی‌اکبرخان‌ناظم‌الاطبّاء و میرزاابوالحسن‌خان‌ رئیس‌الاطباء آموزش دید (مدرس، 5/273).
آشتیانی در 1327ق/1909م برای ادامة تحصیلات عالی عازم عتبات شد و در نجف در درس آخوندملامحمدکاظم خراسانی (1255-1329ق/1839-1911م) شرکت کرد، ولی به علت بیماری پس از یک سال اقامت به ایران بازگشت. در سال 1329ق/1911م بار دیگر به عتبات سفر کرد و در درس سیدمحمدکاظم یزدی (1247-1337ق/1831-1918م) شرکت جست. پس از اقامت کوتاهی باز به ایران برگشت و برای سومین‌بار عازم عتبات گردید و در این سفر در درس مشایخ دیگر مانند سیدمحمدفیروزآبادی (د 1345ق/1927م)، نائینی (1277-1355ق/1860-1936م)، آقا‌ضیاءالدین‌ عراقی (1287-1361ق،1870-1942م) و اصفهانی حاضر شد (خیابانی، 258). با اینکه وی در مجموع، مدت کوتاهی در درس عالمان نجف حضور یافت، اما به دلیل مهارت علمی و دانشی که طی سالها اندوخته بود، به گفتة خودش، از همة استادان یاد شده به دریافت اجازة روایت و اجتهاد نایل آمد (همانجا). آشتیانی در مدت کوتاهی در درس عالمان نجف حضور یافت، اما به دلیل مهارت علمی و دانشی که طی سالها اندوخته بود، به گفتة خودش، از همة استادان یاد شده به دریافت اجازة روایت و اجتهاد نایل آمد (همانجا). آشتیانی در مدت اقامت در عتبات، در کنار تعلّم، به تعلیم و تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت. وی بازگشت به ایران را برماندن در عتبات ترجیح داد. مدتی در قم و اصفهان و مشهد ساکن شد و به تدریس پرداخت و سرانجام به زادگاهش تهران برگشت و برای همیشه در این شهر ماندگار گشت و به تدریس پرداخت و حوزة درسیِ وسیعی را به‌ویژه در حکمت و عرفان، پدید آورد.
حاج‌ميرزامهدی، با بسیاری از دانشهای روزگارش آشنا بود و در اکثر این علوم تبحّر داشت. در ادب، فقه، اصول، کلام، تفسیر و ریاضی استاد بود. بیشترین مهارت او در فلسفه و عرفان بود و تأثیر تربیتی و علمی وی بر شاگردانش از طریق این دو دانش بود. از این‌رو، او را می‌توان از پیروان فلسفة متعالیِ صدرایی در دوران معاصر دانست. وی نه تنها یک عالم دینی متبحّر و فیلسوفی بلندپایه و عارفی آشنا به عوالم نظری بود، بلکه انسانی معتقد و عالمی عامل و اهل سیر و سلوک بود و این بر قدر علمی و مرتبت اجتماعی و تأثیرگذاری وی بر شاگردانش می‌افزود.
از ویژگیهای او این بود که در محدودة جغرافیایی ایران و عراق و نیز در دایرة کتاب و مدرسه ماندگار نشد و به سیر و سیاحت نیز پرداخت و از این رهگذر تجربه‌های فراوان به دست آورد. وی پیش از سفر اول به نجف به بخارا رفت و یک سال در آنجا ماند و ضمن آشنایی با مردم و عالمان آن دیار، به تدریس پرداخت و دوبار به مصر سفر کرد. هندوستان و نیز بسیاری از کشورهای اروپایی مانند فرانسه، ایتالیا، بلژیک و انگلستان را دید و در این جهانگردی با متفکران و فیلسوفان آن کشورها آشنا شد و بحثها و برخوردهای علمی وفکری داشت (همانجا). در حوزة تعلیم و تربیت او شاگردان بسیاری پرورش یافته‌اند.
آشتیانی دارای تألیفات چندی است که عمدتاً دربارة عرفان و فلسفه نوشته شده است. برخی از آثار وی عبارتند از: 1. اساس‌التوحید، فارسی، تهران، 1330ش. 2. تعلیقه ‌رشیقه ‌علی ‌شرح ‌منظومه‌السبزواری، عربی. 3. حاشیه بر اسفار، عربی. 4. حاشیه بر شفاء. 5. حاشیه بر کفایه‌الاصول آخوند خراسانی. 6. حاشیه بر مکاسب شیخ‌انصاری. 7. حاشیه بر رسائل شیخ‌انصاری. 8. رساله‌ای در جبر و تفویض و علم اجمالی و طلب و اراده و وحدت وجود و قاعدة صدور. 9. حاشیه بر فصوص محیی‌الدین عربی. 10. حاشیه بر فصوص فارابی. 11. حاشیه بر مصباح‌الانس (مدرس، 5/273؛ صدوقی، 64).
او پس از یک عمر تلاش علمی در سن 64 سالگی درگذشت و در قم در رواق بالاسر حضرت‌معصومه(ع) به خاک سپرده شد.

مآخذ: استادی، رضا، مقدمه چهارده رسالة فارسی، تهران، چهل‌ستون مسجد‌جامع، 1403ق، صص 11-12؛ خیابانی تبریزی، ملاعلی، علماء‌معاصرین، تهران، مطبعة اسلامیه، 1366ق، صص 257-258؛ شریف رازی، محمد، آثارالحجه، قم، برقعی، 1332ش، ص 230؛ صدوقی سها، منوچهر، تاریخ حکماء و عرفاء متأخّر بر صدر‌المتألّهین، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1359ش، صص 64-66؛ مدرّس، محمدعلی، ریحانه‌الادب، تبریز، 1346ش، 5/272-274؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1/259؛ مطهری، مرتضی، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1354ش، 2/665-666.
بخش معارف