آشْتیانی، میرزااحمد (1300-1395ق/1882-1975م)، فقیه و فیلسوف شیعی امامی، چهارمین و کوچکترین فرزند میرزاحسن مجتهدآشتیانی، فقیه سرشناس روزگار ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه قاجار و شارح آثار شیخ‌مرتضی انصاری. پس از پایان تحصیل مقدمات عربی و ادبیات فارسی، به خواندن سطوح فقه و اصول در خدمت پدر خود پرداخت و بعد از درگذشت وی (1319ق/1901م)، تحصیلات خویش را نزد علمای دیگر مانند سیدمحمد یزدی، میرزاهاشم رشتی، حکیم کرمانشاهی و حکیم اشْکوَری دنبال کرد و آنگاه در مدرسة سپهسالار به تدریس معقول و منقول مشغول شد. در 1340ق/1921م رهسپار نجف اشرف گشت و افزون بر کسب فیض از محضر استادانی چون علامة نائینی و اقاضیاء عراقی، خود نیز مجلس درس فلسفه دایر ساخت. در 1350ق/1931م به ایران برگشت و بقیة عمر را در تهران به تدریس فقه و اصول و علوم عقلی، تألیف کتاب و ارشاد مردم گذراند. وی هنگام وفات متصدی مدرسة علمیة مروی، بزرگترین حوزة علمیة تهران، بود. میرزامحمد افزون بر احاطه بر علوم عقلی و نقلی، در پزشکی قدیم و دانشهای قدیم و دانشهای ریاضی نیز دستی داشت. خط را بسیار زیبا می‌نوشت و با تخلص «واله» شعر می‌سرود. وی عارفی خلیق، متواضع، سلیم‌النفس، متعبد و مثل اعلای پارسایی بود (مطهری، 619). میرزااحمد از 5 تن از مراجع زمان یعنی میرزاحسین نائینی، حایری یزدی، آقاضیاء عراقی، سیدابوالحسن اصفهانی و حاج‌آقاحسن بروجردی گواهی اجتهاد داشت. وی در تهران درگذشت و در صحن حضرت عبدالعظیم در ری به خاک سپرده شد. فرزند ارشد میرزااحمد به نام میرزامحمدباقر (1323-1404ق/1905-1984م) یکی از علمای طراز اول عصر حاضر ایران بود. براساس گزارش رضا استادی، جمعاً 62 کتاب و رساله و حاشیه از میرزااحمد باقی‌مانده که بیش از 27 کتاب و رسالة آن به چاپ نرسیده است (آشتیانی، چهارده رسالة فارسی، مقدمه، 23-25). از تألیفات چاپ نشدة وی 32 حاشیه است که میرزااحمد آنها را بر کتابهای معتبر فقه، اصول، حکمت، معانی و بیان، عرفان، صرف و نحو عربی، هیأت و منطق نوشته است. از آثار چاپ شدة میرزا، کتابها و رسالات زیر را می‌توان نام برد: 1. رسالة قول ثابت به فارسی، به کوشش کوشان‌پور شامل 5 اصل، در اثبات خداوند، اثبات علم خداوندی، اثبات لزوم بعثت نبی، اثبات امامت و برزخ و معاد. این رساله اولین‌بار در 1335ق/1917م چاپ سنگی شده است؛ 2. نامة رهبران، آموزش کتاب تکوین به فارسی، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه، 1374ق/1954م (چ 1، 1360ق)، مشتمل بر فلسفه و اصول عقاید شیعه؛ 3. مقالات احمدیه به فارسی، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه، 1377ق/1957م، شامل 3 مقاله در بیان فواید خودشناسی (مقالة اول) و اصول اخلاق (مقالات دوم و سوم)؛ 4. طرائف‌الحکم به عربی. تهران، صدوق، 1340ش، در 2 جلد، همراه با ترجمة فارسی زیر عنوان اندرزهای ممتاز؛ 5. مناسک حج به فارسی، تهران، 1386ق/1966م؛ 6. لوامع‌الحقایق‌ فی ‌اصول‌العقاید به عربی، تهران، 1353ش، جزء اول این کتاب شامل مبحث توحید و نبوت و جزء دوم آن مشتمل بر مبحث امامت و معاد است. 7. چهارده رسالة فارسی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون مسجد‌جامع، 1403ق/1982م. این مجموعه شامل 14 رساله است: پرسشنامه، آداب دعا، اخلاق و توحید، میزان‌القرائه، توحید و معاد، عیدیه، دلائل‌التوحید، بیان، نافع، یادآور در توحید، تفسیر آیه قُلِ‌الروُح، سرمایة سعادت، کلمة طیبه، قول ثابت و هدیة احمدیه قبلاً به‌طور مستقل چاپ شده است: 8. صدوبیست حدیث و چهار رسالة عرفانی و فلسفی به عربی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون، 1406ق/1985م، شامل: الاحادیث‌المنتخبه، تبیان‌المسالک‌ ‌فی ‌باب‌الوجود‌ ‌والموجود، الولایه، هدیة احمدیه، علم‌الباری و قصد‌السبیل فی‌ ردالجبر‌ والتفویض، به ضمیمة کتاب نورالهدایه ‌فی‌الامامه، تألیف جلال‌الدین دوانی. رسالة قصدالسبیل قبلاً همراه رسالة تبیان‌المسالک، و هدیة احمدیه با چاپ سنگی منتشر شده است. رسالة الولایه نیز یک‌بار در 1368ق/1949م با چاپ سنگی منتشر شده است.

مآخذ: آشتیانی، احمد، چهارده رسالة فارسی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون، 1403ق، صص 18-27؛ همو؛ صدوبیست حدیث و چهار رسالة عرفانی و فلسفی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون، 1406ق، صص 8-8؛ آشتیانی، جلال‌الدین، شرح مقدمة قیصری برفصوص‌الحکم، مشهد، باستان، 1385ق، مقدمه، ص 48؛ آقابزرگ، الذریعه، 4/42، 17/99، 209، 24/23؛ ابن‌ترکه، صاین‌الدین، تمهیدالقواعد، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه، 1360ش، مقدمه، ص 3؛ غفوری، حسن، مختصری از شرح زندگانی آقامیرزااحمد آشتیانی، (چاپ نشده)، 1354ش؛ همو، یادنامه‌ای از گلهای معرفت، تألیف 1363ش (چاپ نشده)؛ «مختصری از شرح احوال و آثار استادمیرزااحمد آشتیانی»، معارف اسلامی، تهران، س 1، شمـ 1، (شهریور 1345ش)؛ مشار،خانبایا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 1/325؛ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدر، 1362ش.
مجدالدین کیوانی