آسْتانة اَشْرَفِیّه، یکی از شهرستانهای استان گیلان، واقع بر کنارة شرقی سفیدرود با 384 کمـ 2 مساحت و 324‘100 نفر جمعیت (سرشماری 1365ش). این شهرستان از سمت شمال به دریای خزر، از خاور و جنوب به شهرستان لاهیجان و از باختر به کوچصفهان و لشت نشا محدود است و دارای 2 بخش مرکزی و بندر کیاشهر است. در تقسیمات جغرافیایی کنونی 2 دهستان آستانه و دِهشال جزو بخش مرکزی و حسن کیاده از توابع بندر کیاشهر محسوب می‌گردد. در مجموع، شهرستان آستانه دارای 4 دهستان و 75 روستاست. آستانة اشرفیه تا 1358ش بخش بوده و در اسفند 1358ش برحسب تصویب شورای انقلاب به شهرستان تبدیل شده است. در سرشماری عمومی 1355ش جمعیت دهستان آستانه 333‘20 نفر، دهستان حسن کیاده 374‘5 نفر و دهستان دِهشال 880‘32 نفر بوده است. موافق سرشماری 1365ش جمعیت کیاشهر 293‘12 نفر می‌باشد. در این شهرستان مجموعاً 19 زیارتگاه وجود دارد.
مرکز شهرستان: شهر آستانة اشرفیه مرکز شهرستان است که در تلفظ محلی به آن «پیله آسّونه» گفته می‌شود. طول جغرافیایی آن ْ49 و َ58 شرقی و عرض جغرافیائی آن ْ37 و َ15 شمالی و مساحت شهر بیش از 8 کمـ 2 است. آستانة اشرفیه در 36 کیلومتری خاور رشت، (مرکز استان) و 7 کیلومتری شمال غربی لاهیجان قرار گرفته و جمعیت آن 000‘25 نفر است که در 447‘2 نفر است که در 447‘5 خانوار متمرکز گردیده‌اند (سرشماری آبان 65).
وجه تسمیه و سابقة تاریخی: این شهر در قدیم «کوچان» نام داشته است. کاشانی در تاریخ اولجایتو از کوچیان نام برده که احتمالاً صورت دیگر همین نام است (ص 60). پس از به خاک سپردن آقاسیدحسن یا سیدابراهیم معروف به سلطان‌سیدجلال‌الدین اشرف(ع) فرزند امام‌موسی کاظم(ع) در آنجا، به تدریج نام کوچیان فراموش گردید و نام آستانة اشرفیه متداول شد. اسکندربیک ترکمان، نام این روستا را آستانه، یاد کرده و آن را از توابع لاهیجان به شمار آورده است (1/514). فومنی گیلانی نیز در تاریخ خود نامی از آستان اشرفیه به میان آورده است (ص 103). مکنزی که در 1274ق/1857م از اینجا گذشته جمعیت آستانه را در حدود 70 خانوار برآورد کرده است. به گفتة او در فصل ابریشم در آنجا به زائران حرم جلال‌الدین اشرف غذای رایگان داده می‌شود (ص 22).
رابینو نیز از آستانه نام برده و شرحی دربارة آن به دست داده است. به گفتة او هر سال در فصل ابریشم زائران به سوی این زیارتگاه سرازیر می‌شده‌اند و بازار بزرگی که در آن شهر ساخته شده بود منبع سود زیادی برای صاحبان آن بوده است (ص 373).
کشاورزی و صنعت: آب و هوای این شهر همانند سایر قسمتهای گیلان معتدل و مرطوب است. آب کشاورزی روستاهای این شهرستان از نهرهای حشمت‌رود، سیدعلی اکبری و سالارجوی که از شعبه‌های فرعی سفیدرود هستند تأمین می‌گردد. همچنین کانالهای زیادی از حشمت‌رود جدا کرده‌اند که تعدادی دیگر از روستاهای این شهرستان را آبیاری می‌کند. از محصولات عمدة این شهرستان برنج، دانه‌های روغنی، حبوبات، محصولات جالیزی و اندکی سیب و انگور است (وزارت کشاورزی، 1362ش، 137-138؛ همان، 1363ش، 201 به بعد). محصول برنج آن در 1363ش بالغ بر 576‘39 تن بوده است (همان، 1363ش، 203). ولی موافق آمارنامة استان گیلان، در این سال سطح زیر کشت برنج در این شهرستان 75/076‘15 هکتار و میزان محصول آن 813‘42 تن بوده است (مرکز آمار ایران، ص 105). مطابق آخرین آمار در حال حاضر سطح زیر کشت برنج 000‘19 هکتار و محصول سالانة آن حدود 000‘40 تن برنج سفید است (تحقیقات محلی). همچنین 800 هکتار زیرِ کشتِ بادام‌زمینی است و 350‘1 هکتار زمین به توتستان اختصاص یافته است و سالانه حدود 700 تن ابریشم در آنجا تولید می‌گردد. محصول پیلة این شهرستان بیشتر به مشهد صادر می‌شود.
در سطح شهرستان 4 کارگاه صنعتی وجود دارد که مهمترین آنها کارخانة تولیدی پارچة سیمین بافت است که در 4 کیلومتری آستانة اشرفیه در روستای نازک‌سرا قرار دارد. نیز یک کارخانة پلاستیک‌سازی در جادة کمربندی آستانه و یک کارخانة فرغون‌سازی در 3 کیلومتری جادة بندر کیاشهر قرار گرفته است. شرکت تولیدی گیلان مرغ نیز از مؤسسات با اهمیت این شهرستان است که به زودی آمادة بهره‌برداری مجدد می‌گردد. همچنین در آستانة اشرفیه تعداد زیادی کارخانة چوب‌بری و برنج‌کوبی وجود دارد. در 1363ش در شهر آستانه، 891‘5 رأس گوسفند، 321‘1 رأس بز و بزغاله، 965‘3 رأس گاو و گوساله پرورش یافته است (مرکز آمار ایران، آمارنامة استان گیلان، ص 111).
تأسیسات فرهنگی و اجتماعی: آستانة اشرفیه دارای مؤسسات گوناگون فرهنگی و اجتماعی است. براساس آمار موجود این شهر دارای تأسیسات برق، آبرسانی، تلفن خودکار، 9 درمانگاه دولتی، یک بیمارستان، یک آزمایشگاه و یک داروخانه است. تعداد پزشکان آن در کل شهرستان در حال حاضر 6 نفر است. این شهر در مسیر راه اسفالتة استان گیلان به مازندران قرار دارد و از طریق راه اسفالت با شهرهای رشت، لاهیجان، بندر کیاشهر، لنگرود و بندر انزلی مرتبط است.
در این شهرستان (به استثنای بندر کیاشهر) 72 مدرسة ابتدایی، 30 مدرسة راهنمایی، 11 دبیرستان و هنرستان و یک آموزشگاه بهورزی وجود دارد. همچنین در بندر کیاشهر یک دانشسرای تربیت معلم، تأسیس شده است. در شهر آستانه، 2 حوزة علمیه، یکی در مسجد جامع و دیگری در مسجد بازار قرار دارد که جمعاً در این 2 مدرسه حدود 60 طلبه به آموزش علوم دینی اشتغال دارند. در این شهر 2 کتابخانة عمومی وجود دارد. کتابخانة فرهنگ و هنر در 1331ش بنیان نهاده شده و در حال حاضر 270‘5 جلد کتاب دارد.
تأسیسات دیگر این شهر، یک ورزشگاه، 4 مهمانخوانه و یک مهدکودک است (مرکز آمار ایران، شناسنامة شهرهای کشور، 38-49؛ آمارنامة استان گیلان، 54 به بعد، و نیز تحقیقات محلی).
از آداب و رسوم قابل ذکر این شهر مراسم پنجشنبه بازار است که روزهای پنجشنبة هر هفته گروهی از روستاییان اطراف را به آنجا می‌کشاند (پاینده، 232). اما هنگامی که رابینو از این شهر بازدیده کرده است (ص 67). در این روزها که روز مبادلة کالا بین شهر و روستا بود، روستاییان برای تهیة لوازم زندگی به شهر آمد و شد داشتند.
آثار تاریخی: مهمترین اثر تاریخی و دیدنی این شهر همان بقعة سیدجلال‌الدین اشرف است. این بنا را ظاهراً نخستین‌بار در 311ق/923م گوهرشاد خانم دختر کیارستم بنا نهاد و زینت کرد. به روایت نویسندة کتاب سفرنامة استرآباد و مازندران، در 1275ق/1858م هنگامی که می‌خواستند این آستانه را که خراب شده بود دیگربار بسازند به کتیبه‌ای دست یافتند که در آن نام گوهرشاد خانم را که در سال یاد شده این بنا را تعمیر کرده و ساخته، آمده بوده است (ص 163). اما این روایت را دیگر اسناد تاریخی تأئید نکرده‌اند. پس از 1275ق/1858م چندبار دیگر بنای این بقعه گرفتار سیلابهای سفیدرود گردید و یکسره از میان رفت.
آخرین‌بار در 1350ش این بقعه را که خراب شده بود به‌طور کلی تجدید بنا کرده‌اند، گنبد قدیم را از بین برده و گنبد جدیدی بر روی آن ساخته‌اند. در نقشة فعلی، مسجدی که معروف به مسجد جنب حرم است. در حد شمالی امامزاده قرار دارد. مساحت فعلی آن 88/049‘3 مـ 2 است که از این مقدار 016‘1 مترمربع آن موقوفة مدرسة جلالیه است.
در ساختمان این امامزاده سابقاً مناره‌ای نیز وجود داشته است، اما در بنای فعلی آن مناره وجود ندارد. در بازسازی نهایی ضریح جدیدی نیز برای آن ساخته و ضریح قدیم را به امامزادة آقاسیدمحمد برده‌اند.
از دیگر بناهای تاریخی این شهرستان، بقعة آقاسیدمحمدبن امام جعفر صادق(ع) در آستانة اشرفیه، بقعة آقاسیدحسن‌بن امام موسی‌کاظم(ع) در دهکدة سیاه کوچة آستانه، بقعة آقاسیدمحمدبن امام‌رضا(ع) در کماچال آستانه، بقعة آقاپیر مزار در نیاکوی آستانه و چندین بقعة دیگر در روستاهای این شهرستان و نیز مسجد دهشال است (ستوده، 2/179-192؛ ایرانشهر، 2/1389). آرامگاه دکترمحمد معین ادیب و لغت‌شناس ایرانی نیز در این شهر در کنار حشمت‌رود قرار دارد.

مآخذ: ادارة کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزی، آمارنامه (1362ش)، تهران، ص 134؛ اسکندربیگ ترکمان، تاریخ عالم‌آرایعباسی، تهران، امیرکبیر، 1350ش؛ ایرانشهر، 1/113، 2/1047، 1473؛ پاینده، محمود، آئینها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1355ش؛ رابینو، هـ ل، ولایات دارالمرز ایران، گیلان، ترجمة جعفر خمامی‌زاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1350ش، صص 353-354، 360، 371-378؛ سازمان برنامه و بودجه، آمارنامة استان گیلان (1363ش)، تهران، مرکز آمار ایران، دی 1364ش، جمـ ؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار ملی، 1351ش، 2/179-192؛ سفرنامة استراباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1355ش، صص 162-166؛ فومنی، عبدالفتاح، تاریخ گیلان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش؛ کاشانی، عبدالله‌بن محمد، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن (آبان 1355ش)، شهرستان لاهیجان، تهران، 1359ش، مقدمه؛ همان، شناسنامة شهرهای کشور، (ج 3، استان گیلان)، ]در 1364ش[، تهران، 1365ش، جمـ ؛ همان، فرهنگ آبادیهای کشور (براساس سرشماری 1355ش)، ]ج 8، استان گیلان[، تهران، 1360ش، صص 81-82، 84-85، 87-88؛ مکنزی، چارلز فرانسیس، سفرنامة شمال، ترجمة منصورة اتحادیه، تهران، نشر گستره، 1359ش؛ وزارت کشاورزی، آمارنامه (1362ش)، تهران، ادارة کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزی، ص 134؛ همان (1363ش)، صص 196-206؛ نیز، تحقیقات محلی نویسنده در تیر 1366ش.
سیدعلی آل‌داود