آزاد، محمدحسین، مشهور به شمس‌العلماء (1245-1328ق/1830-1910)، نویسنده و شاعر اردوزبان و از پیشروان سبک نو در ادبیات اردو، و از بنیان‌گذاران آموزش فارسی و اردو به روشنوین در شبه قارة هند. پدرش محمدباقر از خانواده‌ای روحانی و با فرهنگ بود. نیای بزرگ او آخوندمحمد شکوه در زمان عالم‌شاه به دهلی آمد. او مقام اجتهاد داشت. خانوادة آزادنسب خود را به سلمان فارسی می‌رساندند. همسر محمّدباقر، مادر آزاد، نیز ایرانی‌نژاد بود.
آزاد مقدمات علوم را نزد پدر خود، که از پیشروان روزنامه‌نگاری در شمال هند و بنیان‌گذار روزنامة «دهلی کالج» وارد شد در 1852م تحصیلات خود را در آن دانشکده به پایان رساند و چندی بعد (1854م) سردبیری «دهلی اردو اخبار» را برعهده گرفت، ولی بیش از این تاریخ نیز اشعار و مقالاتی از او در همان روزنامه منتشر می‌شد. استاد و راهنمای او در شعر و ادب، شاعر معروف اردوزبان، ابراهیم ذوق (1789-1894م) بود که تعلیماتش در پرورش استعدادهای ذوقی و فکری آزاد بسیار مؤثر افتاد. پس از ذوق، آغاجان عیش، از شاعران اردوزبان آن زمان، استاد و راهنمای آزاد در شعر و ادب گردید. در انقلاب بزرگ 1857م مردم هند، انگلیسیها پدرش را آشوبگر خواندند و کشتند و همة اموالش را مصادره کردند. آزاد جوان پس از اعدام پدر، دهلی را ترک گفت و 6 سال در نواحی مختلف هند سرگردان و آواره زیست. از احوال او در این 6 سال اطلاعات درستی در دست نیست. ظاهراً وی مدتی در بمبئی، لَکْهُنو و سیالوک بوده است. در 1860م به لودْهیانا رفت و در آنجا روزنامه‌ای به نام «مجمع‌البحرین» و چاپخانه‌ای به همین نام پایه‌گذاری کرد. در 1861م به پنجاب آمد و در لاهور ماندگار شد. نخست در ادارة پست مشغول کار گشت و در 1864م به خدمت وزارت آموزش و پرورش پنجاب درآمد و به کار تدوین کتابهای درسی برای اموزش زبان فارسی و اردو پرداخت. از آن جمله، یکی کتاب معروف قصص هند اوست که گرچه برای استفادة دانش‌اموزان نوشته شده، لیکن امروز یکی از آثار برجستة زبان اردو به شمار می‌رود. در فاصلة میان 1865 و 1867م به همراه پاندیت من پهلول به آسیای مرکزی، بخارا، خیوه، سمرقند و تاشکند سفر کرد و اطلاعات مورد نیاز دولت انگلستان را در این سرزمینها، که چندی بعد به تصرف روسیة تزاری درآمد، گرد آورد. در 1869م استادیار عربی کالج دولتی لاهور شد و در 1870م همین مقام را در کالج خاورشناسی به دست آورد، و پس از مرگ رئیس بخش عربی این کالج، مولانافیض‌الحسن سهارنپوری، این سمت را از آن خود کرد (1887م). کوششهای او برای پایه‌گذاری سنت ادبی نوینی در شعر و ادب اردو، در فعالیتهای «انجمن پنجاب» به اوج خود رسید. این انجمن در سال 1865م به دست دکترلیتنر رئیس کالج دولتی پایه‌گذاری گردید و در 1867م آزاد به عنوان منشی و مدیر آن انتخاب شد. انجمن ادبی نوآوری و اصلاحات اساسی شعر اردو را هدف خود ساخت و با تشکیل مجالس سخنرانی آزاد دربارة مسائل و موضوعات مربوط به شعر و هنر و قواعد نویسندگی آغاز می‌شد، و سپس شاعران اشعاری را که در موضوعات و زمینه‌های تعیین شده ساخته بودند، قرائت می‌کردند. اشعار و نقدها و اظهارنظرهای او و الطاف حسین حالی آن دو را پیشگام شعر و ادبیات جدید اردو ساخت. آزاد در 1885م کتابخانه‌ای در لاهور تأسیس کرد که گنجینة بزرگی از کتابهای شیعه محسوب می‌شد. او در سفر خود به ایران با فراهم آوردن کتابهایی این گنجینه را غنی‌تر ساخت. قسمتی از این کتابخانه در دوران بیماری وی از میان رفت و باقی‌ماندة کتابهای او وقف دانشگاه پنجاب گردید. در 1887م به مناسبت خدمات فرهنگی‌اش لقب «شمس‌العلماء» گرفت. آزاد بهترین آثار خود را در فاصلة سالهای 1869 و 1889م پدید آورد، و 20 سال آخر عمرش به بیماری روانی و بی‌سروسامانی گذشت و سرانجام، وی در 1328ق/1910م وفات یافت.
دوران زندگی آزاد مقارن بود با غلبة کامل قدرت استعماری انگلیس، و کوششهای تزویرآمیز عمال بیگانه در دور نگهداشتن مردم از علم و صنعت نوین، فرو پاشیدن نظام سنتی جامعه، و و مساعی و مجاهدتهای روشنفکران مسلمان برای تجدید حیات دینی و فرهنگی خود. آزاد گرچه در جهت سیاسی این جریان سهم بزرگی نداشت، لیکن در زمینه‌های فکری و فرهنگی و اصلاح روشها و شیوه‌های ادبی و سازگار کردن آنها با اوضاع و شرایط جدید، کوشش بسیار کرد و آثار و افکار او در این راه بسیار مؤثر بود.
آثار آزاد: از آزاد آثار بسیاری به یادگار مانده است، از آن میان:
1. سخندان فارس، از مهمترین آثار اوست. این کتاب مجموعة سخنرانیهای او در کالج دولتی در باب زبان و ادب فارسی است که بیشتر آنها در 1872م ایراد گردیده است. کتاب دارای 2 بخش است: بخش نخست شامل 2 سخنرانی است در باب لغت‌شناسی فارسی، با ذکر شواهد و مثالهایی از زبان سنسکریت که به صورت جزوة کوچکی در همان اوقات منتشر شده است. بخش دوم شامل 11 خطابه دربارة ادبیات فارسی است که سالها بعد، یعنی در 1907م انتشار یافته است. در این کتاب آگاهی او از زبان فارس و تاریخ و فرهنگ و ادب ایرانی، و نیز آشنایی‌اش با علوم و روشهای تحقیقی نوین به خوبی نمایان است و معلوم می‌شود که وی برخلاف مشهور، با زبان انگلیسی آشنایی کامل داشته و از کارهای علمی و تحقیقی اروپاییان باخبر بوده است. این کتاب را قاری عبدالله‌خان ملک‌الشعراء از اردو ترجمه و در 1315ق/1897م در کابل منتشر کرده است. 2. آب حیات. این کتاب را بحث‌انگیزترین و ارزشمندترین کار آزاد دانسته‌اند، زیرا نخستین کتاب در باب ادب اردو به زبان اردو به روش جدید است که براساس معیارهای نو نوشته شده است. نثر آزاد در این کتاب زیبا و شسته و فصیح است، اما ناقدان آثار او گفته‌اند که زبان او هنوز تحت تأثیر زبان فارسی است، تأثیری که نویسندگان مکتب علیگره ـ شبلی و حالی ـ کوشیده‌اند آن را از نوشته‌های خود بزدایند. این کتاب نیز چون سخندان فارس شامل 2 بخش است: بخش نخست به شرح تحوّل و تکامل زبان اردو می‌پردازد، و بخش دوم شعر کلاسیک اردو را بررسی می‌کند. موضوعات این کتاب از حیث تازگی و دقت و صحت درخور توجه است، و نتیجه‌گیریهای آزاد در مسائل مربوط به تاریخ زبان اردو و شعر و ادب آن تاکنون اعتبار خود را حفظ کرده و پژوهشهای نوین غالباً بسط این نظریات بوده است. آب حیات کتابی است پر از اطلاعات، و با آنکه دربارة صحت تاریخی برخی مطالب آن نقادان آثار او تردیدهایی کرده‌اند، اطلاعاتی که در آن مندرج است، همگی از تذکره‌های قدیم و از گفت‌وگوها و مکاتبات نویسنده با دوستان و شاعران و صاحبنظران معاصر او به دست آمده است. این کتاب نخستین‌بار در سال 1881م در لاهور به چاپ رسیده، و پس از آن در 1950م باز در لاهور و در 1966م در فیض‌آباد تجدید چاپ شده است. 3. قصص هند. این کتاب کوتاه مجموعة داستانهایی است از تاریخ قرون وسطای هند برای دانش‌آموزان، که به دلیل قوت تخیل و قدرت افسانه‌پردازی نویسندة آن، در ادبیات اردو مقامی خاص دارد. در این کتاب تاریخ گذشتة مسلمانان هندو مجد و عظمت آنان، و رونق و جلال دوران پادشاهان بابُری، مخصوصاً اکبرشاه، با بیانی زیبا و دلنشین توصیف می‌شود. قصص هند نخستین‌بار در 1872م به چاپ رسید و بعدها در 1961م در لاهور و در 1962م در کراچی تجدید چاپ شده است. 4. نظم آزاد. مجموعة اشعار و دیوان شعر اوست. این کتاب نخستین‌بار در 1897م و سپس در 1910م در لاهور منتشر گردیده است. آزاد در شاعری به پایة الطاف حسین حالی نمی‌رسد، زیرا ذوق و استعداد او در نثرنویسی به حدی قوی است که عالی‌ترین تخیلات و دقیق‌ترین احساسات خود را در قالب نثر در غایت زیبایی بیان می‌کند، و همین خاصیت، شاعری او را تحت‌الشعاع قدرت نثرنویسی قرار می‌دهد. 5. نیرنگ خیال. ترجمة آزاد از مجموعة 30 مقالة تمثیلی از زبان انگلیسی است که نخستین‌بار در 1880م منتشر شد. 6. نمایشنامة اکبر، 1922م. 7. نگارستان فارس، 1922م. 8. خمکدة آزاد، 1930م. 9. شهزاده ابراهیم، 1961م. 10. لغت آزاد، 1924م. 11. کتوبات آزاد. عنوان مجموعة نامهظهای اوست، که نخستین‌بار در 1907م و سپس در 1932م به چاپ رسیده، و در 1966م با حواشی و ترتیب تازه به کوشش صدرالافضل مرتضی‌حسین انتشار یافته است. 12. دربار اکبری. آزاد در این کتاب دربار اکبرشاه و شکوه و جلال آن را توصیف و با نوعی حسرت تجدید مجد و عظمت گذشتة آن را آرزو می‌کند. این کتاب نخستینظبار در 1898 و بار دوم در 1910م در لاهور و سپس در لکهنو به چاپ رسیده است.
آزاد دیوان اشعار استاد خود ابراهیم ذوق را نیز در 1890م منتشر کرد. مجموعة مقالات او را آغامحمدباقر در دو جلد زیر عنوان مقالات آزاد، نخستین‌بار در 1965م به چاپ رسانید. آزاد مجموعاً 19 اثر ارزندة ادبی دارد که همگی به چاپ رسیده است.

مآخذ: محمّد حسین، سخندان فارس، ترجمه از اردو از ملک‌الشعراء عبدالله‌خان، کابل، انجمن ادبی، 1315ق، ص 263؛ آقابزرگ، الذریعه، 1/9/6، 1/1-2، 10/121-122، 12/152؛ حالی، الطاف حسین، کلیات نثر، لاهور، 1968م، 2/176-183-194؛ صدرالافضل، مرتضی‌حسین، مطلع اتاتنوار، کراچی، 1402ق، صص 27-31؛ نیز:

Muhammad Sadiq, History of Urdu Literature, London, 1964, pp. 288-302.
بخش ادبیات