responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه کلام اسلامی نویسنده : جمعی از محققین    جلد : 1  صفحه : 88
انتظار
انتظار فرج يعنى چشم به راه بودن ، همراه با اميد و بسترسازى براى پيروزى نهايى حق بر باطل ، گسترش جهانى صلح ، عدالت و ايمان اسلامى و استقرار دولت حق در سراسر گيتى به دست مهدى موعود (عج) (تاريخ غيبت كبرى ، ص291 ; قيام وانقلاب مهدى ، ص14).
انتظار در لغت به معناى چشم به راه بودن و نگران بودن است. (تاج العروس ، ج7 ، ص539 ; فرهنگ فارسى معين ، ج1 ، ص364) و از نظر روان شناسى ، كيفيتى روحى است كه سبب پيدايش حالت آمادگى است براى آنچه انتظار مى رود و نقطه مقابل آن يأس و نااميدى است. (مكيال المكارم ، ج2 ، ص218) و از نظر اصطلاحى به معناى اعتقاد به اين است كه فرجام تاريخ با عدالت و سعادت جهانى رقم خواهد خورد.
ماهيت و چيستى انتظار آميزه اى از دو عنصر است: عنصر نفى و عنصر اثبات. عنصر نفى همان بيگانگى با وضع موجود و ناخشنودى از آن است و عنصر اثبات اميد به آينده اى روشن و آرمانى و بسترسازى براى آن است (تفسير نمونه ، ج7 ، ص382 ; منتخب الأثر ، ص419).
مفهوم انتظار در اصطلاح كلامى اش برگرفته از روايات و همان چشم داشتن به وعده الهى است همراه با سعى و تلاش در آماده ساختن روح و جسم خود و جامعه براى روزى كه با طلوع خورشيد عالمتاب حضرت مهدى (عج) گشايشى در همه شئون زندگى بشر پديد آيد (رسالت جهانى حضرت مهدى (عج) ، ص241).
خاستگاه بحث انتظار در اسلام به زمان رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) برمى گردد ; از آن حضرت ده ها روايت درباره نشانه هاى ظهور ، ويژگى هاى موعود و كارهاى بزرگى كه پس از ظهور انجام مى دهد ، رسيده است (كمال الدين و تمام النعمه ، 288ـ 256).
موضوع انتظار موعود و مبحث نجات شناختى در ساير اديان به خصوص اديان توحيدى مطرح شده ، و آنها هم بشارت مى دهند كه مصلح بزرگ جهانى در آخر زمان و به هنگام فراگير شدن ظلم و بى عدالتى ، ظهور مى كند تا عدالت جهانى را گسترانده و ريشه ظلم را بخشكاند.
به باور زرتشتيان اهورا مزدا (روح خير) همواره با اهريمن (روح بزرگ شر) در ستيز است ، تا زمانى كه در آخر زمان سوشيانس ظهور مى كند ، و خوبى بر شر و پليدى فايق مى آيد و هنگامه صلح و پاكى و اعتلاى اهورامزدا فرا مى رسد. (تاريخ اديان ، ص318 و 476).
در متون مقدس يهود همواره به موعود بشارت داده شده (كتاب مقدس ، مزامير ، مزمور10ـ13). آنها معتقدند كه با آمدن موعود همه موجودات از وجود او بهره مند مى شوند و منتظران موعود وارث زمين خواهند شد ، چون قدرت شرير شكسته خواهد شد و صالحان ، مورد تأييد خداوند قرار خواهند گرفت (كتاب مقدس ، مزامير ، مزمور37).
در آيين مسيحيت بر آموزه انتظار و ظهور منجى تأكيد بسيارى شده و بشارت هاى روشنى درباره موعود آخر زمان در اناجيل (متى ، لوقا ، مرقس ، برنابا) يافت مى شود ، همچون: در خانه هاى خود را بسته و چراغ ها را افروخته داريد ، بمانند كسانى كه انتظار آقاى خود را مى كشند ، وقتى كه آمد و در را كوبيد بى درنگ در را به روى او باز كنيد (انجيل لوقا ، فصل دوازدهم ; انجيل متى ، فصل 24).
آموزه انتظار باورى فراگير بوده و اديان غير توحيدى نيز به آن معتقد بوده اند براى نمونه ، در كتاب هاى قديم چينيان ، در عقايد هنديان ، و در بين اهالى اسكانديناوى و حتى در ميان مصريان قديم ، بوميان آمريكايى ، اهالى مكزيك چنين باورى به چشم مى خورد.
بدين سان اميد به آينده روشن و اعتقاد به رستگارى و نجات نهايى ، نقطه مشترك همه اديان و آيين هاى الهى و غير الهى است و همين عطش و سوز فطرى و فراگير بشر بهترين گواه بر درستى عقيده به انتظار است.
در دنياى اسلام نيز همه مذاهب و نحله ها اصل اين مسئله را پذيرفته و به منظور تبيين و دفاع از اين باور كتاب هاى بسيارى نوشته اند. (الإمام المهدى عند أهل السنة ، ص397 و موسوعة الإمام المهدى ، ص12
از ديدگاه اهل سنت اين باور كه شخصى از تبار قريش و از سلاله نبى گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم ظهور خواهد كرد و حضرت مسيح پشت سر او نماز خواهد خواند و خلافت و حكومت را به دست خواهد گرفت ، حقيقتى انكار ناپذير است. (المهدى المنتظر ،ص9 ; تاريخ ابن خلدون ، ج1 ، ص555 ; الفتوحات المكية ، ج3 ، ص327). با اين حال ، بيشتر آنان بر اين عقيده اند كه مهدى موعود هنوز متولد نشده است ; چنان كه او را از نسل امام حسن مجتبى (عليه السلام مى دانند (منهاج السنه ، ج4 ، ص211 ; المهدى المنتظر ، ج1 ، ص60 ; شرح نهج البلاغه ، ج1 ، ص281).
از مجموع رواياتى كه در منابع معتبر شيعه وجود دارد به دست مى آيد كه مهدى موعود (عج) داراى مشخصات زير است:
از خاندان پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) و فرزندان او است ; از فرزندان امام حسين (عليه السلام) است ; دوازدهمين امام معصوم و حجت و خليفه خدا پس از پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) است ; فرزند حسن بن على العسكرى (عليه السلام) است كه در پانزدهم شعبان سال 255ق. متولد شده و هم اكنون زنده است و بر اساس مصلحتى كه خداوند متعال مى داند در حال غيبت به سر مى برد و روزى خواهد رسيد كه حضرتش ظهور كرده و پس از آن كه بيدادگرى زمين را فرا گرفته ، عدالت جهانى را برقرار خواهد ساخت و بر مؤمنان است كه همواره با آمادگى در انتظار چنين روزى باشند (تاريخ غيبت كبرى ، ص8 ; اليوم الموعود بين الفكر المادىّ والدّينى ، ص636 ; الهيات ، ج2 ، ص632).
پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) در حديثى كه فريقين آن را نقل كرده اند ، در اين باره مى فرمايد: اگر از دنيا جز يك روز نماند ، خداوند آن روز را آن قدر طولانى مى كند كه تا فرزندم مهدى كه اسم او ، اسم من و كنيه او ، كنيه من است ظهور كند و عدالت را بگستراند ، بعد از آن كه زمين را ظلم و جور فرا گيرد (بحارالانوار ، ج51 ، ص74 ; كشف الغمة ، ج2 ، ص446).
قرآن كه مهم ترين منبع اسلامى است ، بى آن كه به جزئيات بپردازد ، در آياتى چند به مسئله انتظار پرداخته است ، براى نمونه مى فرمايد: انتظار بكشيد من نيز با شما از منتظرانم (اعراف:72) ; در انتظار باشيد من هم در انتظارم (هود:93) و نيز مى فرمايد: منتظر باشيد كه ما هم با شما منتظريم (توبه:52) اين آيات در بعضى از روايات به مسئله انتظار تفسير و تأويل شده است. (بحارالانوار ، ج52 ، ص110 و 127 ; ج 13 ، ص279).
در روايات زيادى بر ضرورت و لزوم انتظار تأكيد شده است ; از جمله: امام جواد (عليه السلام مى فرمايد:بر هر مسلمان واجب است در غيبت حضرت انتظار بكشد (كمال الدين وتمام النعمة ، ص377).
در اهميت انتظار همين بس كه در روايات ، يكى از اركان دين شمرده شده است ( اصول كافى ، ج2 ، ص21 ; مستدرك1/73) ، و يا در رديف ايمان به خدا و رسولش قرار گرفته است (مكيال المكارم ، ج2 ،ص217).
ويژگى هاى ديگر در سخنان امامان (عليهم السلام) بيان شده است ، براى نمونه: انتظار فرج از محبوب ترين اعمال نزد خداوند است. (من لا يحضره الفقيه ، ج4 ، ص381). جوهره انتظار آميخته با صبر و تحمل سختى هاست. (وسايل الشيعه ، ج19 ، ص75 ; بحارالانوار ، ج10 ، ص352). انتظار فرج از بزرگ ترين فرج هاست. (بحارالانوار ، ج36 ، ص386). انتظار فرج افضل اعمال و برترين جهاد دانسته شده و اينكه با آمدن منجى حزن از شيعه برداشته مى شود. (بحارالانوار ، ج50 ، ص371 ; و ج74 ، ص143).
در پاره اى روايات درباره فضيلت انتظار آمده است: شخصى از امام صادق (عليه السلام درباره كسى كه انتظار ظهور حكومت حق را مى كشد و در اين حال از دنيا مى رود سؤال كرد ، حضرت فرمود: او همانند كسى است كه با رهبر اين انقلاب (حضرت مهدى عج) و در خيمه او بوده باشد ، و پس از لحظه اى سكوت ، فرمود: مانند كسى است كه با پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) همراه باشد. (بحارالانوار ، ج52 ، ص126). تعابير ديگرى درباره چنين كسى وارد شده ; از جمله اين كه: چنين شخصى به مجاهدى كه در راه خدا شمشير مى زند ; يا كسى كه در خدمت پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) با شمشير بر مغز دشمن بكوبد ; يا كسى كه زير پرچم قائم باشد ; يا كسى كه پيش روى پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم جهاد كند و يا كسى كه با پيامبر شهيد شود ، مانند شده است. (بحارالانوار ، ج52 ، ص126 ; كمال الدين وتمام النعمة ، ص644ـ 645).
و در برخى روايات ثواب انتظار با ثواب روزه دار شب زنده دار برابر دانسته شده است. (مكيال المكارم ، ج2 ، ص213
درباره آثار انتظار گفته شده : انتظار سبب تسكين دردها و آسان شدن مصيبت ها مى شود ، چون منتظر اميد به آينده اى روشن دارد.
و نيز گفته شده براى اين كه انسان بتواند لياقت مصاحبت با حضرت مهدى (عج) و جهاد در ركاب او را داشته باشد بايد براى اصلاح نفس و تهذيب اخلاقى بكوشد و مقدمات و وسايل لازم براى غلبه حضرت بر دشمنانش را كه از جمله آن تحصيل علوم و معارف است مهيا سازد. (المهدى ، ص310).
افزون بر آن چه گفته شد ، نيروهاى نهفته و سرمايه ها در پرتو دوران سخت انتظار به جريان مى افتد و در پرتو پويايى معارف ، زندگى معناى جديدى پيدا مى كند و به لحاظ قداست و عظمت هدف ، تحمل در مقابل ناملايمات بيشتر مى شود و انسان از مرز انسان متعادل فراتر رفته و به مرحله متعالى مى رسد و از مرحله رنج هاى حقير مادى رها شده و به وادى رنج هاى عظيم معنوى و دغدغه هاى بزرگ انسان گام نهاده و چشم به دروازه هاى روشن ظهور مى اندازد. (تفسير نمونه ، ج7 ، ص283) كسانى كه ادعاى انتظار دارند بايد داراى شرايط و ويژگى هايى باشند تا منتظر واقعى به شمار آيند. امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد: هر كس دوست دارد كه از ياران حضرت قائم به شمار آيد بايد چشم به راه او باشد و به پارسايى و نيكويى رفتار نمايد ; چنين كسى منتظر حقيقى است ، پس بكوشيد و انتظار بكشيد ، گوارا باد شما را اى گروه بخشودگان. (الغيبه ، ص 27 ; بحارالانوار ، ج52 ، ص140 ; منتخب الاثر ، ص498). از ديگر ويژگى هاى منتظر واقعى حفظ دين و پرهيزگارى است.
انتظار آن قدر سخت است كه در روايات به دست كشيدن بر خارها تشبيه شده است (بحارالانوار ، ج51 ، ص135) ترديد نداشتن و انكار نكردن وعجله نكردن در تحقق مسئله ظهور از ديگر شاخصه هاى منتظران واقعى به شمار مى آيد (مكيال المكارم ، ج2 ، ص209).
امام حسين (عليه السلام) در روايتى درباره ويژگى هاى منتظران واقعى مى فرمايد: در مسئله غيبت ، عده اى به ترديد مى افتند وعده اى ديگر ثابت قدم مى مانند ، اما كسانى كه در مقابل آزارها و تكذيب ها صبر پيشه كنند به منزله جهادكنندگان در محضر رسول اللّه (صلى الله عليه وآله وسلم مى باشند (تاريخ غيبت كبرى ، ص12 ; كمال الدين وتمام النعمة ، ص317).
امام موسى بن جعفر (عليه السلام) نيز از جمله ويژگى هاى منتظران واقعى را ثابت قدم بودن در پذيرش ولايت اهل بيت (عليهم السلام) و برائت جستن از دشمنان آنها مى داند. (كمال الدين وتمام النعمه ، ص361).
درباره آسيب شناسى انتظار بايد گفت انتظار دوگونه است: انتظار سازنده ، تحرك بخش و تعهد آور ; اين نوع انتظار همان گونه كه گذشت با فضيلت ترين عبادت شمرده شده است. در مقابل انتظار ويرانگر ، بازدارنده و فلج كننده است ; اين دو نوع انتظار معلول دو نوع برداشت از ظهور عظيم تاريخى مهدى موعود (عج) است.
در انتظار ويرانگر برداشت اين است كه ظهور و قيام حضرت قائم (عج) صرفاً ماهيت انفجارى دارد ، و از اشاعه ظلم ها ، تبعيض ها ، اختناق ها و حق كشى ها ناشى مى شود ، و اين انفجار وقتى رخ مى دهد كه اصلاح به نقطه صفر برسد و حق و حقيقت هيچ طرفدارى نداشته باشد. بنابراين هر اصلاحى در اين جريان محكوم است ، چون هر اصلاحى يك نقطه روشن است و تا نقطه روشن باشد دست غيب ظاهر نمى شود ، پس بهترين كمك به تسريع در امر ظهور و بهترين شكل انتظار ، ترويج و اشاعه فساد است. مفهوم اين نوع انتظار دست روى دست گذاشتن است و جنبه تحذيرى دارد ، بالاتر اين كه برخى بر اين باورند كه بايد در اشاعه ظلم و فحشا نيز كوشش كرد.
اما در انتظار سازنده ، نوع برداشت از انتظار اين است كه ظهور مهدى (عج) از حلقه هاى مبارزه اهل حق و باطل است كه به پيروزى نهايى اهل حق مى انجامد. سهيم بودن يك فرد در اين سعادت موقوف بر اين است كه آن فرد عملاً اهل حق باشد ، بنابراين بايد اهل حقى باشد ، نه اين كه ظهور وقتى محقق مى شود كه همه اهل باطل باشند (قيام وانقلاب مهدى ، ص53).
از اين رو ، در روايت آمده است كه اين امر محقق نمى شود ، مگر اين كه هر يك از شقى و سعيد به نهايت كار خود برسند (كمال الدين وتمام النعمة ، ص346).

منابع
(1) الإمام المهدى عند أهل السنة ، فقيه ايمانى ، مهدى ، نشر مكتبة أمير المؤمنين(عليه السلام) ، اصفهان ، 1402هـ.ق ؛
(2) الهيات ، سبحانى ، جعفر ، نشر المركز العالمي للدراسات الإسلامية ، قم ، 1411هـ. ق ؛
(3) بحارالأنوار ، مجلسى ، محمد باقر ، نشر دار احياء التراث العربى ، لبنان ، 1403هـ. ق ؛
(4) تاج العروس ، زبيدى ، محب الدين ،نشر دارالفكر ، لبنان ، 1414هـ. ق ؛
(5) تاريخ ابن خلدون ، ابن خلدون ، عبد الرحمن ، نشر دارالفكر ، لبنان ، 1417هـ.ق ؛
(6) تاريخ الغيبة الكبرى ، صدر ، محمد ، نشر دار التعارف للمطبوعات ، لبنان ، 1402هـ.ق ؛
(7) تاريخ جامع اديان ، جان ناس ، مترجم على اصغر حكمت ، نشر انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، تهران ،1370 ؛
(8) تفسير نمونه ، مكارم شيرازى ، ناصر ، نشر دارالكتب اسلامى ، تهران ، 1370 ؛
(9) شرح نهج البلاغه ، ابن ابوالحديد ، عزالدين ، عبدالحميد، نشر داراحياء التراث العربى ، لبنان ، 1383هـ.ق ؛
(10) الفتوحات المكية ، ابن عربى ، محى الدين ، نشر المكتبة العربية ، مصر ، 1405هـ.ق ؛
(11) فرهنگ فارسى ، معين ، محمد ، انتشارات اميركبير ، تهران ، 1371 ؛
(12) قيام وانقلاب مهدى ، مطهرى ، مرتضى ، انتشارات صدرا ، تهران ، 1373ش ؛
(13) كافى ، كلينى ، محمد ، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام) ، بى تا ، تهران ؛
(14)
كتاب الغيبة ، نعمانى ، محمد ، نشر مكتبة الصدوق ، بى تا ، تهران ؛
(15) كتاب مقدس ، انتشارات اساطير ، تهران ، 1380 ؛
(16) كشف الغمه ، اربلى ، على بن عيسى ، نشر دار الكتب ، بى تا ، لبنان ؛
(17) كمال الدين وتمام النعمة ، صدوق ، محمد بن على ، نشر انتشارات نشر اسلامى ، قم ، 1363هـ.ش ؛
(18) مستدرك الوسائل ، طبرسى ، حسين ، نشر مؤسسة آل البيت(عليهم السلام) ، قم ، 1407هـ.ق ؛
(19)
مكيال المكارم ، موسوى اصفهانى ، محمدتقى ، مترجم ، حائرى قزوينى ، انتشارات بدر ، تهران ،1374 ؛
(20) منتخب الأثر ، صافى گلپايگانى ، لطف اللّه ، نشر مكتبة الصدر ، بى تا ، تهران ؛
(21) من لا يحضره الفقيه ، صدوق ، محمد بن على ، نشر دارالأضواء ، لبنان ، 1405هـ.ق ؛
(22) منهاج السنة ، الحرانى ، ابن تيميّه ، احمد بن عبدالحليم، نشر دار الكتب ، لبنان ، 1420 ؛
(23) موسوعة الإمام المهدى ، فقيه ايمانى ، مهدى ، مكتبة امير المؤمنين ، اصفهان ، 1401هـ. ق ؛
(24) المهدى المنتظر ، البستوى ، عبدالعليم ، نشر دار ابن حزم ، عربستان ، 1420هـ.ق ؛
(25) وسائل الشيعة ، حر عاملى ، محمّد ، نشر مكتبة الإسلامية ، تهران ، 1389هـ. ق ؛
(26) اليوم الموعود بين الفكر المادى والدين ، صدر ، محمد ، نشر دار التعارف للمطبوعات ، لبنان ، 1403ق.؛
ناصر فروهى
نام کتاب : دانشنامه کلام اسلامی نویسنده : جمعی از محققین    جلد : 1  صفحه : 88
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست