خلاصةالتواريخ(1) ، خلاصةالتواريخ(1)، كتابى به فارسى، درباره تاريخ سلسلههاى مسلمان هند، تأليف سوجان راى بَهندارى در قرن دوازدهم. اين كتاب مشهورترين تأليف مورخان هندو در دوره بابريان* هند است. سوجان راى در شهر بتاله* در بخش گورداسپور در پنجاب به دنيا آمد (رجوع کنید به ظهورالدين احمد، ج 2، ص 256). اجداد او دبير بودند و عمويش، ميرآنند، كه استاد او نيز محسوب مىشد، از منشيان دستگاه راجا بهارى مل (صاحب ديوان شاهزاده داراشكوه*) بود (ظهورالدين احمد، ج 2، ص 266؛ محمد عبداللّه، ص 59ـ60). احتمالا سوجان در دربار داراشكوه دبيرى و منشيگرى را آغاز كرد (رجوع کنید به بهندارى، ص 6؛ آفتاباصغر، ص 467)؛ او متبحر در فارسى، عربى، هندى و سنسكريت، خوشنويسى ممتاز، دبيرى توانا و لايق و مردى دانشمند بود (ريو، ج 3، ص 907؛ هادى، ص 677).
سوجان بعد از قتل داراشكوه در 1069، به مدت 22 سال ملازم نواب اميرخان عالمگيرى شد و پس از رفتن نواب به كابل، سوجان از خدمات ديوانى دست شست و عزلت اختيار كرد. او جز خلاصةالتواريخ، خلاصةالانشاء يا خلاصةالمكاتيب را در 1105 تأليف كرد كه در فن ترسل است (ظهورالدين احمد، ج 2، ص270). انصارى (ص 476) خلاصةالسياق را نيز به او منسوب كرده است.
تأليف خلاصةالتواريخ دو سال طول كشيد و سوجان در چهلمين سال سلطنت اورنگزيب (ح 1107)، آن را به پايان رساند (بهندارى، ص 8) اما در سالهاى بعد نيز مطالبى بدان افزود، از جمله مطالبى درباره وفات اورنگزيب در 28 ذيقعده 1118 (رجوع کنید به بهندارى، ص 65).
خلاصةالتواريخ به سه بخش اصلى تقسيم مىشود: بخش اول با ارزشترين قسمت كتاب است. نويسنده در اين قسمت به 27 كتاب به عنوان منابع و مآخذ كار خود اشاره كرده و سپس به تحليل و بررسى هر كدام از آنها پرداخته است (رجوع کنید به همان، ص 6ـ8). در اين بخش همچنين، آداب و رسوم هندوان و فرهنگ و علوم و باورها و مذهب آنها، جغرافياى هند و صوبهها، محلات، شهرهاى مهم، ساختمانها و معادن و شخصيتهاى مهم هندو، محصولات و درآمد و ماليات هر صوبه ذكر شده است. بخش دوم كتاب به تاريخ را جاهاى هندو از روزگاران قديم تا زمان تسلط مسلمانان اختصاص دارد. اين بخش با راجا جدهشتر شروع و به پتهو راى (يا پرتيهوى راج، متوفى 572) ختم مىشود. بخش سوم، به تاريخ هند اسلامى اختصاص دارد و از روزگار سبكتگين غزنوى (حك : 366ـ387) تا زمان جلوس اورنگزيب (1068) را دربرمىگيرد.
سوجان، برخلاف شيوه مؤلفان مسلمان، كتاب را بدون حمد و نعت آغاز كرده است. او بخش بزرگى از كتاب را به تاريخ مشروح و مبسوط سلاطين هندوىِ پيش از اسلام اختصاص داده و پس از آن، تاريخ سلسلههاى مسلمان پيش از مغولان هند را به اختصار آورده است. وى تاريخ امپراتوران مغول بهجز شاهجهان را، مفصّل و مشروح ذكر كرده است. سوجان جنگها و منازعات بين اورنگزيب و برادرانش بر سر جانشينى شاهجهان را به تفصيل شرح داده است. با وجود آنكه كتاب در سال چهلم سلطنت اورنگزيب به پايان رسيده (بهندارى، ص 65)، از وقايع آن دوره حرفى در ميان نيست كه از ارزش تاريخى اثر كاسته است. منبع او براى ذكر ميزان درآمد و ماليات صوبهها، كتاب آئين اكبرى اثر ابوالفضل علّامى بوده و در مواردى اطلاعات دوره خودش را نيز آورده است (همان، ص 7ـ8؛ ظهورالدين احمد، ج 2، ص 268).
خلاصةالتواريخ بسيار مورد توجه مورخان هندى و غربى قرار گرفته است و افراد مختلف ضميمههاى بسيارى به نسخههاى آن افزودهاند (رجوع کنید به منزوى، ج10، ص 464).
ميرشيرعلى متخلص به افسوس*، شاعر اردوزبان، بيش از همه باعث شهرت خلاصةالتواريخ شد. او بخش اول خلاصةالتواريخ را به اردو ترجمه كرد. اين ترجمه آزاد كه آرايش محفل نام دارد، نخستين بار در 1223/ 1808 در كلكته چاپ شد و به عنوان نمونهاى عالى از نثر اردو مقبوليت بسيار يافت و بارها تجديد چاپ شد (هادى، ص 578؛ داوسون، ج 8، ص 6ـ7).
خلاصة التواريخ را خان بهادر ظفرحسنخان در 1336/ 1918، در دهلى تصحيح و چاپ كرد. نسخه خطى اين اثر در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است (رجوع کنید به دانشپژوه، ج 15، ص 4193). گفتنى است كه از كتاب ديگرى با همين نام، تأليف كليان سينگ در قرن سيزدهم، نيز ياد شده است.
منابع : (1)آفتاب اصغر، تاريخنويسى فارسى در هند و پاكستان، لاهور 1364ش؛ (2) نورالحسن انصارى، فارسى ادب، بعهد اورنگزيب، دهلى 1969؛ (3) سوجان راى بَهندارى، خلاصةالتواريخ، چاپ خانبهادر ظفرحسنخان، دهلى 1918؛ (4) محمدتقى دانشپژوه، فهرست نسخههاى خطى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ج 15، تهران 1345ش؛ (5) ظهورالدين احمد، پاكستان مينفارسى ادب، ج 2، لاهور 1974؛ (6) سيدمحمدعبداللّه، ادبيات فارسى مين هندوؤن كاحصّه، لاهور 1967؛ (7) احمد منزوى، فهرست مشترك نسخههاى خطى فارسى پاكستان، اسلامآباد 1362ـ1370ش؛ (8) John Dowson, "[Review of] Khulasatu-t Tawarikh of Subhan Rai", in The history of India as told by its own historians: the Muhammadan period, edited from the posthumous papers of H. M. Elliot by John Dowson, vol.8, Lahour: Islamic Book Service, 1976. (9) Nabi Hadi, Dictionary of Indo-Persian literature, New Delhi 1995. (10) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, London 1966.
/ شكيل اسلم /