جُوَین ، بخشی در شهرستان سبزوار در استان خراسان رضوی و ناحیهای تاریخی در نیشابور.
1) بخش جوین، به مركزیت شهر نقاب، در شمال شهرستان سبزوار واقع و مشتمل است بر سه دهستان به نامهای بالاجوین (به مركزیت شهر نقاب)، حكمآباد (به مركزیت آبادی حكمآباد) و پیراكوه (به مركزیت آبادی بَرْغَمَد)، و یك شهر به نام نقاب. آبادیهای آن در كوه و دشتِ مرتفع و باریك جوین قرار دارد. دهستان پیراكوه در دامنه شمالی كوههای صدخَروْ/ سدخَروْ و اَندقان قرار گرفته، و همه آبادیهای آن در میان كوه واقع شدهاند (رزمآرا، ج 9، ص 51). در این بخش، رشتهكوه اسفراین و كوه گنگ امتداد دارد (همانجا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 31، ص 55، 58). مسعود كیهان در 1310 ش، به كوه جوین در جنوب دشت اسفراین اشاره كرده (ج 1، ص 46، ج 3، ص 261) و از معدن مس و معدن سنگ شاه مسعودی در جوین نام برده است (ج 2، ص 194، ج 3، ص 261). جوین معدن گچ و نمك نیز دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 31، ص 56).
زمینهای كشاورزی بخش با رودهای جوین یا كال شور و اندقان، و قنات آبیاری میشوند (همان، ج 31، ص 51، 56، نیز رجوع کنید به نقشه عملیات مشترك ( زمینی ) : سبزوار ).
از صنایعدستی، فرشبافی با طرحهای سبزواری و كردی و كاشی، و با نقشهای گلدانی، گلریز، جقهای و خشتی در آنجا رایج است (همانجاها).
اهالی آن شیعه دوازدهامامیاند و به فارسی و تركی سخن میگویند (شیروانی، بستانالسیاحه ، ص 206؛ همو، ریاض السیاحه ، ص240؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 31، ص 56، 58، 180). زینالعابدین شیروانی در ریاضالسیاحه(همانجا) از طایفه بَغایری* در جوین نام برده و به غریبنوازی اهالی آنجا اشاره كرده است.
راهآهن تهران ـ نیشابور ـ مشهد در جنوب این بخش امتداد دارد. راه اصلی بجنورد ـ اسفراین ـ سبزوار ـ نیشابور از آن میگذرد (رجوع کنید به نقشه راههای ایران ).
در 1316 ش، شهرستان سبزوار در استان شمالشرقی كشور تشكیل شد و بخش جوین (به مركزیت آبادی حكمآباد) و چند بخش دیگر تابع آن شدند (ایران. قانون تقسیمات كشوری آبان 1316، ضمیمه، ص 7). در همان سال، با قرار گرفتن شهرستان سبزوار در استان نهم (خراسان) به جای استان شمالشرقی، بخش جوین بخش جغتای نامیده شد (همان، ص 4). جوین در 1368 ش بخش شد، اما هر سه دهستان آن در 1366 ش تأسیس شده بودند (ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسی، 1378 ش، ص20). این بخش (به مركزیت آبادی نقاب)، با دهستانهای بالاجوین و حكمآباد و پیراكوه، در شهرستان سبزوارِ استان خراسان قرار داشت (همو، 1371 ش، ص 112؛ همو، 1373 ش، ص10). بخش جوین در 1383 ش جزو استان خراسان رضوی شد (رجوع کنید به نقشه تقسیمات كشوری) و دهستانهای پایین جوین و میان جوین در بخش جغتای سبزوار قرار گرفتند (همو، 1384 ش، ص 22). در سرشماری 1375 ش، جمعیت این بخش 535 ، 38 تن بود كه از آن میان، 578 ، 9 تن شهرنشین و بقیه روستانشین بودند (مركز آمار ایران، 1376 ش ج ، ص هفتاد و هشت).
2) ناحیه تاریخی. در كتابهای تاریخی و جغرافیایی، جوین، به تفاوت، خوره، شهر، رستاق، ناحیه و ولایت دانسته شده است (رجوع کنید به ادامه مقاله). مقدسی (ص 300، 318، 323) نام آن را كُویان/ جُویان و گویان ضبط كرده است(نیز رجوع کنید به لسترنج، ص 391). به نوشته بیهقی (متوفی 470؛ ص 74)، شهر جوین را «یزد خسرو پسر ساسویه» بنا كرده است. مردم خراسان این خوره را كُویان مینامیدند و جوین را معرّب آن میدانستند (یاقوت حموی، ذیل مادّه). بر اساس نوشته اعتمادالسلطنه (ج 4، ص 2294)، افرادی كه نام جوین را در اصل گویان میدانند، معتقدند كه گودرز بانی آن بوده است. در سال 30، اباسالمبن یزید، بهدستور یزیدبن عامر، جوین را فتح كرد و اهالی آنجا را بهاسارت گرفت (بلاذری، ص 403ـ 404). ظاهراً شهر تا اواخر قرن سوم پابرجا بوده، زیرا ابنخرداذبه (متوفی 300؛ ص 24) از شهرهای زام (جام)، جُوَین، باخَرْز *و بَیهَق *نام برده است. در اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم، ابنرسته (ص 171) جوین را یكی از چهار شهر نیشابور و یكی از سیزده رستاق آن دانسته است. اصطخری (ص 199)، در ذكر مسافات سیستان، از جوین یاد كرده است. در قرن چهارم، مقدسی (ص300، 318) نخستین بار رستاق جوین را به مركزیت أَزَادْوَار [ آزادوار كنونی ] ضبط كرده و آن را رستاقی پهناور از ولایت نیشابور، با مردمی اهل حدیث و دوستدار ادب، نام برده و افزوده است كه میوه و غله فراوان و پوشاك آنجا صادر میشود. به نوشته او، جادهای جوین را به جرجان میرسانده است. بیهقی (ص 55ـ56) جاجرم *را جزو ناحیه جوین ذكر كرده كه نشاندهنده گسترده بودن ناحیه جوین در آن دوره است.
در اوایل قرن هفتم، یاقوت حموی خوره جوین را از اعمال نیشابور و قصبه آن را آزادوار ذكر كرده است (رجوع کنید به ذیل «أزاذوار»). به گفته وی (ذیل «جوین») این قصبه از شمال به جاجرم و از جنوب (قبله) به بیهق محدود میشد. پس از حمله مغول (قرن هفتم) نیز جوین اهمیت قدیم خود را حفظ كرد. در قرن هفتم، به نوشته قزوینی (ص 236)، ناحیه جوین دارای چهارصد دِه و چهارهزار قنات بود. در قرن هشتم، حمداللّه مستوفی (ص150) جوین را ولایت ضبط كرده است. در قرن نهم، حافظ ابرو (ج 2، ص 105) جوین را ناحیهای بزرگ با روستاهای معمور بین دو كوه ضبط كرده و افزوده است كه راه نیشابور ـ بسطام از این ناحیه میگذرد. حافظ ابرو (ج 2، ص 106) از بیش از بیست قریه مهم آن نام برده است. زینالعابدین شیروانی در نیمه اول قرن سیزدهم، ضمن توصیف آن، قریه یا روستاهای آن را حدود پنجاه پارچه ذكر كرده است (رجوع کنید به بستانالسیاحه، ص 206). كلنل ییت، سركنسول بریتانیا در خراسان و سیستان در اواخر دوره ناصرالدینشاه قاجار (حك: 1264ـ1313)، ویرانه شهر جوین را در نزدیكی شهر آزادوار كنونی یافته است (رجوع کنید به ص 366ـ367). كلنل مك گرگور در 1292/1875 جمعیت بخش جوین یا جغتای را حدود یازده هزار تن تخمین زده و نوشته است كه بیشتر آنها تركاند (ج 2، ص140). اعتمادالسلطنه در اواخر دوره ناصرالدینشاه محدوده ولایت جوین را دقیقاً تعیین كرده (رجوع کنید به ج 4، ص 2296) كه ظاهراً با حدود سیاسی ناحیه (= رستاق) قدیمِ جوین مطابقت داشته است. در این دوره، در ولایت جوین قلعه و هفتاد پارچه قریه وجود داشته و مركز آن قریه جغتای *بوده است. ولایت جوین قلعه مستحكمی بهنام آققلعه داشته كه به حكم فتحعلی شاه (حك: 1212ـ1250) تخریب شده است (همان، ج 4، ص 2296ـ2297).
ظاهراً چند جوین دیگر نیز وجود داشته كه در منابع به آنها اشاره شده است، از جمله مقدسی (ص 306) از قلعهای بزرگ و محكم بهنام جوین/ گوین در سَجستان (سیستان *) نام برده و افزوده است چون ساكنان این قلعه خارجیاند، منبر ندارد. ابنرسته (ص 174)، بدون اشاره به قلعه، آن را در سجستان و در نزدیكی دره فره ذكر كرده است.
روستایی به نام جوین نیز در شصت كیلومتری شمالغربی شهرستان سمنان وجود دارد (رجوع کنید به رضوانی، ج 4، ص 277).
(32) Nicholas Nicholas Ambraseys and Charles Peter Melville, A history of Persian earthquakes , Cambridge 1982; (33) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1930.