responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4263

 

ثَقیف ، قبیلة بزرگ عرب عدنانی . آنان در گذشته از قبایل هَوازِن * به شمار می رفتند ( رجوع کنید بهسمعانی ، ج 1، ص 508 ـ509؛ قلقشندی ، ص 186؛ ابن خلدون ، ج 2، ص 369). ثقفیان از نسل قَسِیّبن مُنَبِّه بن بکربن هَوازِن (ابورِغال * ) بودند (ابن حزم ، ص 266؛ یعقوبی ، تاریخ ، ج 1، ص 225، 227) مرکّب از دو گروه بزرگ به نامهای اَحْلاف و بَنومالک (ابن عِنَبَه ، ص 65). ثقیف لقب قسی بن منبّه بود که در عربی به معنای مرد زیرک و چالاک است (قلقشندی ، همانجا؛ صفی پوری ، ذیل «ثقف »). در نسب شناسی عربی ، عدنان در مرتبة جَذْم یا نخستین مرتبة اَنساب عرب مُسْتَعْرَبه ( رجوع کنید به عرب * ) قرار دارد ( یواقیت العلوم ، ص 186) که به معنای اصل و بن هر چیز است (صفی پوری ، ذیل «جذم »). مساکن قبیلة ثقیف از عصر جاهلیت در ناحیة طائف * قرار داشت که پس از غلبة ثقفیان بر قبیلة عدوان بن عمرو به تصرف آنان در آمده بود (یعقوبی ، البلدان ، ص 316؛ سمعانی ، ج 1، ص 509؛ ابن خلدون ، ج 2، ص 370؛ قلقشندی ، همانجا). ثقفیان در عام الفیل (570 میلادی ) که اَبْرَهة حبشی به قصد ویران کردن کعبه راهی مکه شد، یکی از افراد قبیلة خود به نام ابورِغال را راهنمای سپاه او کردند اما ابورغال پیش از رسیدن به شهر در مکانی به نام مُغَمَّس ، در یک منزلیِ مکه ، درگذشت . بعدها مردم قبر او را سنگباران می کردند (ابن هشام ، قسم 1، ص 47ـ 48؛ مسعودی ، ج 2، ص 200ـ201؛ نیز رجوع کنید به ابورغال ثقفی * ).

ثقفیان با دولت ساسانی آشنایی داشتند. حارث بن کَلدة ثقفی ، طبیب معروف عرب ، پیش از اسلام به جندیشاپور و فارس سفر کرد و پس از آموختن طب در دانشگاه جندیشاپور و کسب مهارت ، به قبیله اش بازگشت (قفطی ، ص 161؛ ابن جُلْجُل ، ص 54).

ثقفیان با دولت حیره ، که تابع ساسانیان بود، نیز ارتباط داشتند. هند (دختر نُعمان بن مُنذِر) که تا عصر معاویه زنده

بود، مفاخرات دو تن از ثقفیان را در حضور پدرش ، به خاطر داشت (مسعودی ، ج 3، ص 214ـ215). ثقفیان در دورة جاهلیت ، مانند اکثر مردم عرب ، بت پرست بودند و نام بتشان لات بود که ذکرش در قرآن آمده است ( رجوع کنید بهنجم : 19؛ ابن هشام ، قسم 1، ص 47؛ یاقوت حموی ، ذیل «اللات »). پرستش

لات ظاهراً از نَبَطیان به قبیلة ثقیف رسیده بود ( رجوع کنید بهسالم ، ص 376ـ 378). آل عَتّاب بن مالک ، از بنی عَجلان ثقفی ،

پرده دار و خدمتگزار بتخانه و بت لات بود (واقدی ، ج 3، ص 972).

پیامبر اسلام پس از فوت حامی بزرگ خویش ، ابوطالب ، در سال دهم بعثت ، برای جلب حمایت و همراهی قبیلة ثقیف به طائف رفت ، ولی بزرگان ثقیف خواست پیامبر را اجابت نکردند و به آزارش برخاستند (یعقوبی ، تاریخ ، ج 2، ص 35ـ36؛ ابن هشام ، قسم 1، ص 419). ثقفیان طائف ، که با قریشیان مکه هم پیمان بودند، در بعضی جنگهای آنان با مسلمانان ، همچون اُحد و حُدَیبیه ، شرکت کردند ( رجوع کنید بهواقدی ، ج 1، ص 203، ج 2، ص 579). پس از پیروزیهای متعدد مسلمانان ، تدریجاً چند تن از افراد قبیلة ثقیف به مسلمانان پیوستند ( رجوع کنید بهثقفی ، ج 2، ص 516 ـ517). ثقفیان در غزوة حُنَین در سال هشتم از مسلمانان شکست خوردند و به طائف گریختند که به محاصرة طائف در همان سال انجامید و پس از حدود بیست روز پایان یافت . سرانجام در رمضان سال نهم ، پس از بازگشت پیامبر از غزوة تَبوک * ، بزرگان و نمایندگان ثقیف با ایشان دیدار کردند و اسلام آوردند و به همراه مُغِیرة بن شُعبه و ابوسفیان ، که پیامبر آنان را مأمور تخریب بتخانة لات کرده بود، به طائف بازگشتند. ثقفیان پس از دو سه روز تردید، از بزرگان خود تبعیت کردند و به تخریب بتخانه رضایت دادند ( رجوع کنید بهواقدی ، ج 3، ص 885 ـ 888، 907ـ 908، 922ـ 938، 960ـ973؛ ابن هشام ، قسم 2، ص 437 به بعد، 478 به بعد، 537ـ543؛ ابن خلدون ، تاریخ ، ج 2، ص 462ـ470؛ قزوینی ، ص 64ـ66). پیامبر اسلام پس از این پیروزی ، معاهده ای برای ثقفیان فرستاد که در آن تأکید شده بود سرزمین آنان همچون حرم است و قطع درختان و صید جانوران و هرگونه ستم و دزدی و بدرفتاری در آن سرزمین ، حرام و نارواست (حمیداللّه ، ص 284ـ286).

ثقفیان در نخستین جنگهای مسلمانان با دولت ساسانی شرکت کردند. ابوعبیدبن مسعود ثقفی (متوفی 13) در جنگ یوم الجِسر، در قُسُّالناطِف بر ساحل فرات کشته شد (بلاذری ، ص 351ـ352؛ ابن خلدون ، ج 2، ص 520 ـ524؛ ثقفی ، ج 2، ص 517). ابومِحْجَن مالک بن حبیب ثقفی * (متوفی 30)

از مبارزان شجاع جنگ قادسیه بود ( ((ر.ک.ب)) دینوری ، ص 121ـ

123؛ بلاذری ، ص 356ـ365). عثمان بن ابی العاص ثقفی (متوفی ? 51) حاکم شهر طائف ، پس از اسلام آوردن ثقفیان ، حاکم عمان و بحرین گشت و در عهد خلافت عمربن خطّاب یکی از فاتحان ارمینیه و فارس و بعضی بلاد هند شد ( ((ر.ک.ب))ابن حزم ، ص 266؛ ابن خلدون ، ج 2، ص 470، 492ـ493، 547، 553، 565 ـ566، 577). سائب بن اَقْرَع ثقفی از سوی خلیفة دوم مسئول تقسیم غنایم جنگ نهاوند شد و پس از آن به حکومت اصفهان رسید و در همانجا درگذشت . فرزندانش در قرون اول اسلامی از بزرگان اصفهان بودند ( ((ر.ک.ب))ابونعیم ، ج 1، ص 75، 342). حجاج بن یوسف ثقفی (متوفی 95) سهم عظیمی در تثبیت و استحکام خلافت امویان داشت و فرزندان و اعقابش از بزرگان دولت اموی در حجاز و شام و اندلس

بودند. محمدبن قاسم ثقفی * (متوفی 98) فاتح سند بود.

حُرّبن عبدالرحمان بن عبداللّه بن عثمان ثقفی (متوفی ? 106)

از امیران و فاتحان معروف اندلس در پایان قرن اول بود

( ((ر.ک.ب))ابن حزم ، ص 266ـ 268؛ ابن خلدون ، ج 2، ص 369). بعضی از بزرگان دولت طاهریان خراسان از ثقفیان بودند

( ((ر.ک.ب))سمعانی ، ج 1، ص 509 ـ510). منصب قضاوتی بغداد و کوفه را، سالها خاندان ثقفی برعهده داشتند و خاندان آل شهری

از نسل مغیرة بن شعبه ثقفی در قرن نهم با قبایل خَفاجه

عراق به سر می بردند (ابن عنبه ، ص 65).

بقایای قبیلة ثقیف ، مشتمل بر دهها طایفة کوچک و بزرگ ، هنوز در طائف و اطراف آن به سر می برند و کوه حجاز در میان مکه و طائف ، یکی از مراکز اصلی سکونت آنان است (کحّاله ، ج 1، ص 147ـ 148).


منابع :
(1) ابن جلجل ، طبقات الاطباء والحکماء ، چاپ فؤاد سید، قاهره 1955؛
(2) ابن حزم ، جمهرة انساب العرب ، بیروت 1403/1983؛
(3) ابن خلدون ؛
(4) ابن عنبه ، الفصول الفخریه ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1363 ش ؛
(5) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، ( بیروت ) : دارابن کثیر، ( بی تا. ) ؛
(6) احمدبن عبداللّه ابونعیم ، کتاب ذکر اخبار اصبهان ، چاپ سون ددرینگ ، لیدن 1931ـ1934، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(7) بلاذری (بیروت )؛
(8) ابراهیم بن محمد ثقفی ، الغارات ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1355 ش ؛
محمد حمیداللّه ، مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی و

(9) الخلافة الراشدة ، بیروت 1407/ 1987؛
احمدبن داوود دینوری ،

(10) الاخبار الطوال ، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر ( 1379/1959 ) ، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(11) سیدعبدالعزیز سالم ، تاریخ العرب فی عصرالجاهلیة ، ( اسکندریه ) 1988؛
(12) سمعانی ؛
(13) عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری ، منتهی الارب فی لغة العرب ، چاپ سنگی تهران 1297ـ 1298، چاپ افست 1377؛
زکریابن محمد قزوینی ، کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد ، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1848، چاپ

(14) افست ویسبادن 1967؛
(15) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هومختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلما باخبار الحکما،چاپ لیپرت،لایپزیگ 1903;
احمد بن علی قلقشندی،نهایه الارب فی المعرفه انساب العرب، بیروت،چاپ محمد تقی دانش پ‌ژوه، تهران:بنیاد فرهنگ ایران،1345 ش .

/علی پورصفر قصابی نژاد/







نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4263
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست