ثابت قُطْنه ، ابوالعلا ثابت بن عبدالرحمان ، دلاور و مجاهد و شاعری کم آوازه در روزگار امویان ، در خراسان و ماوراءالنهر، و طرفدار مُرْجئة * نخستین . وی از قبیلة بنواسد بن حارث بن عَتیک از اَزْدِ بصره و به روایتی از موالی آنان بود (طبری ، سلسلة دوم ، ص 1391؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 14، ص 263). ولادتش به احتمال بسیار بین سال 40 و 50 بوده است . وی از آن رو قُطْنه لقب یافت که پس از آنکه در جنگ با ترکان چشمش را از دست داد، آن را با تکه پنبه ای می پوشاند (ابن قتیبه ، ج 2، ص 630؛ ابوالفرج اصفهانی ، همانجا). او از سال 64 در فتح ماوراءالنهر شرکت داشت ( رجوع کنید بهطبری ، سلسلة دوم ، ص 494ـ 495). بنا به روایتی ، در سال 78، با ارسال نامه ای محرمانه به دیوان خلیفه عبدالملک ، موجبات عزل اُمیة بن عبداللّه بن خالدبن اَسید (حاکم خراسان ) را فراهم آورد (ابوالفرج اصفهانی ، ج 14، ص 281ـ 282). حاکم بعدی خراسان ، مُهَلّب بن ابی صُفْره (حک : 78 ـ 82)، از شاخة دیگری از قبیلة بنوعتیک بود و ثابت با خاندانِ وی نسبت نزدیک داشت . پس از مهلّب ، ثابت از یاران فرزندش ، یزیدبن مهلّب ، بود و بین 82 تا 85 و 96 تا 99، که یزید حاکم خراسان بود، از وی حمایت کرد. برخورد او با قُتَیْبة بن مُسْلم باهلی (حاکم خراسان از 86 تا 96) محتاطانه تر بود. ثابت در قطعه شعری از قتیبه به سبب قتل خائنانة نیرَک (حاکم ترک ) در 91، پس از دادن امان به او، انتقاد و قتیبه و قوم او (باهله ) را به سبب شکست از ترکان هجو کرد (طبری ، سلسلة دوم ، ص 1225؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 14، ص 274).

یزیدبن مهلّب ، احتمالاً در دومین دورة حکومتش ، ثابت را به حکومت منطقه ای مرزی منصوب کرد (ابوالفرج اصفهانی ، ج 14، ص 263). یزید که به زندان خلیفه عمربن عبدالعزیز گرفتار آمده بود، پس از گریختن از محبس ، با حمایت مرجئة بصره ، در101 در عراق ــ که در آن زمان تحت حاکمیت یزیدبن عبدالملک بود ــ شورش کرد و یزیدبن عبدالملک را خلع نمود(طبری ، سلسلة دوم ، ص 1379 به بعد). در همین اثنا ثابت برای او شعری فرستاد که در آن وی را به جنگ تشویق و ادعا کرده بود که حامیان او آماده اند تا سر «تاجدار» را، که معمولاً منظور از آن خلیفه بود، بکوبند (ابوالفرج اصفهانی ، ج 14، ص 277ـ 278).

ثابت ، همچنین در حمایت از مُدرِک بن مهلّب که قصد داشت به نفع برادرش ، یزید، به خراسان هجوم آورد، وارد جنگ شد. در پی شکست و کشته شدن یزید در 102، در جنگ با مَسْلَمة بن عبدالملک ( رجوع کنید به طبری ، سلسلة دوم ، ص 1414ـ 1416؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 14، ص 279)، ثابت دو مرثیه برای هند، خواهر یزید، فرستاد که در آنها اظهار امیدواری کرده بود از مسبّـبان مرگ برادرش ، از جمله از یزید و جانشینش هشام ، انتقام گرفته شود. او در حضور هند مرثیه ای نیز در رثای برادرِ یزید، مُفَضّل ، سرود (ابوالفرج اصفهانی ، ج 14، ص 275ـ276) که کمی پس از یزید همراه با تعداد کثیری از اعضای خاندانش در کرمان به قتل رسیده بود. با وجود اینکه سعید خُذَینه ، حاکم اموی جدید،ثابت را به سبب ادعایش در بارة کوبیدن سر «تاجدار» تحت فشار قرار داده بود، اما وی به حمایت از او بر خاست . ثابت با نقل بیت دیگری از شعرش که نشان می داد منظور او شخص خلیفه نبوده است ، خود را نجات داد (همان ، ج 14، ص 271). در سالهای بعد، او در جنگهای بسیاری بر ضد کفار شرکت کرد (مثلاً رجوع کنید به طبری ، سلسلة دوم ، ص 1446). در 107، در فتح غور به فرماندهی اسدبن عبداللّه قَسری فعالانه شرکت کرد (همان ، سلسلة دوم ، ص 1489). با این حال ، در 109، به این دلیل که اسد قلمرو وی را تحت حاکمیت فردی تمیمی در آورده بود، بر وی خشم گرفت و او را هجو کرد ( رجوع کنید به همان ، سلسلة دوم ، ص 1503ـ1504). ثابت در زمان اَشْرَس بن عبداللّه سُلَمی ، جانشین اسد، در حمایت از سغدیان تازه مسلمانی که در برابر تحمیل مجدد جزیه مقاومت می کردند، در کنار ابوالصیداء صالح بن طَریف ، مبارز مرجئی ، قرار گرفت . اشرس ، پیشتر معافیت آنان را از پرداخت جزیه منوط به تغییر دین ایشان کرده بود اما پس از حصول این معنی بار دیگر آن را وضع کرد. حاکم سمرقند ثابت را به زندان افکند. در آن هنگام وی با ادعای اینکه هرگز بر ضد یک امام (اموی ) شورش نکرده است به نَصربن سیّار متوسل شد. نصر او را نزد اشرس فرستاد که وی نیز طی حمله ای به ماوراءالنهر با ضمانت یکی از رؤسای ازد، او را آزاد ساخت . در 110، ثابت در نبردی با ترکان در نزدیکی بَیکَند جراحتی برداشت که منجر به مرگ وی شد ( رجوع کنید به بلاذری ، ص 429؛ طبری ، سلسلة دوم ، ص 1507ـ1515).

ثابت در دربار یزیدبن مهلّب با کعب بن مَعدان اشقری (متوفی ح 80) آشنا شد. حاجب الفیل (حاجب بن ذُبیان مازَنی ) شاعر با ثابت رقابت داشت و این دو در هجو یکدیگر ابیاتی



سرودند ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 14، ص 264ـ 269). نصر از راویان شعر ثابت قطنه است (همان ، ج 14، ص 274).

شعر ثابت که دیدگاههای مُرجئة نخستین را تشریح کرده ، با باورهای خوارج تضاد خاصی دارد. این اشعار که خطاب به هند دختر مهلّب سروده شده ، به احتمال قریب به یقین به زمان شورش برادرش ، یزید، باز می گردد. ثابت تصریح می کند که همة مسلمانان در اسلام برابرند و هیچ یک به دلیل ارتکاب گناه ، مشرک محسوب نمی شوند. حال ، در صورتی که هیچ مسلمانی را نمی توان تکفیر کرد، داوری در بارة گذشتگان که اکنون وضع آنها مبهم است ، باید به خدا واگذار شود (نظریة اِرجاء). این مسئله در مورد عثمان و علی نیز صادق است که میانشان آشوب گشت و شاهد شکاف در وحدت مسلمین شدند، ولی هر دو به وحدانیت خداوند شهادت می دادند. مسلمانان باید در مقابل هرکس که مرتکب بی عدالتی یا دچار انحراف می شود، بایستند اما نباید جز به هنگام دفاع از خود خون دیگر مسلمانان را بریزند (همان ، ج 14،ص 270). نخستین مجموعه های اشعار ثابت که ابوذر مُرهبی کوفی (متوفی ح 153) و احمدبن ابراهیم بن حمدون (قرن سوم ) گردآوری کرده بودند، از دست رفته است (همان ، ج 14، ص 271؛ طوسی ، ص 27؛ یاقوت حموی ، ج 1، ص 164ـ 165). ماجد احمد سامرائی ، اشعار و قطعه های باقیمانده را با عنوان شعر ثابت قطنة العَتَکی (بغداد 1970) جمع آوری کرده است . شعر او منعکس کنندة شیوه و مضامین شعر قبایل عرب در دورة اموی است .

---

منابع :
(1) ابن قتیبه ، الشعروالشعراء ، چاپ احمدمحمد شاکر، ( قاهره ) 1386ـ1387/1966ـ1967؛
(2) ابوالفرج اصفهانی ؛
(3) بلاذری (لیدن )؛
(4) طبری ، تاریخ (لیدن )؛
(5) محمدبن حسن طوسی ، الفهرست ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف ( 1356/1937 ) ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(6) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1993؛
نیز ؤ

(7) Josef van Ess , Theologie und Gesellschaft im2. und3. Jahrhundert Hidschra: eine Geschichte des religiخsen Denkens im frدhen Islam , Berlin 1991-1997 , I , 166-171, V, 17-19;
(8) Wilferd Madelung , " The early Murji ف a in Khura ¦sa ¦n and Transoxania and the spread of H ¤anafism", Der Isam , vol.59 , no.1 (1982) , 33-34;
(9) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- 1984, II , 376-377.

/ ویلفرد مادلونگ /