علی بن محمد ، شاعر دربار فاطمی در قرن چهارم . از تاریخ ولادت او اطلاعی در دست نیست . اصل و نسب وی عرب (منسوب به اِیاد، شاخه ای از قبایل عرب قحطانی ) بودند. وی در شهر تونس متولد شد و در آنجا رشد کرد. سپس به شهر مهدیه ، رفت و در آنجا از شاعران و مداحان قائم (خلیفة دوم فاطمی ، حک : 322ـ334) و منصور (خلیفة سوم فاطمی ، حک : 334ـ341) شد (دواداری ، ج 6، ص 117ـ 118؛ نَیفَر، ج 1، ص 114؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، تکملة 1ـ2، ذیل «علی بن محمد التونسی الایادی »؛ کحّاله ، ج 1، ص 52). دورة مُعزّ، خلیفة چهارم (341ـ 365)، را نیز درک کرد و برای او مدحیه ای سرود (حُصری ، ج 1، ص 233ـ234؛ ابن رشیق ، 1972، ص 102؛ نیفر، همانجا). تونسی در لشکرکشی معزّ به قیروان از همراهی با او بازماند و زمانی که خواست به سپاهیان وی بپیوندد، در سرزمین روم اسیر و سپس آزاد شد (ابن رشیق ، 1972، ص 102ـ103).
تونسی در سرودن اشعارِ خوب شهرت داشت و از دیگر مداحان خلفای فاطمی برتری یافت (دواداری ، ج 6، ص 253ـ 254؛ نیفر، همانجا). به نوشتة نیفر (همانجا)، او از شعرای نامدار و در مغرب اسلامی مانند مُتَنَبّی در مشرق بود. شهرت تونسی در زمان خودِ او به اندلس رسید تا آنجا که محمدبن هانی اندلسی / ابن هانی اندلسی * (متوفی 362)، شاعر بزرگ مغربی که در سفرش به افریقا شاعران ، از جمله تونسی ، او را هجو کرده بودند، ادعا نمود که فقط به هجائیة وی پاسخ خواهد داد. به نوشتة تونسی ، ابن هانی با این بیان نه تنها به او شرافت بخشیده ، بلکه او را هم طراز خود خوانده است (ابن رشیق ، 1401، ج 1، ص 111).
از تونسی سرودة کاملی به جا نمانده است . از طولانیترین و بهترین اشعار باقیمانده از وی ، قصیده ای در وصف ناوگان جنگی امیرقائم است که در عین روانی و بیان جزئیات ، شامل تشبیهاتی غریب است . بخشهایی از آن در منابع گوناگون آمده است ( رجوع کنید به حصری ، ج 4، ص 1073ـ1075؛ مَقَّری ، ج 4، ص 57ـ 58؛ نیفر، ج 1، ص 115ـ117). اشعاری تغزلی و ابیاتی در وصف طبیعت و اسب نیز از او در دست است ( رجوع کنید بهحصری ، ج 2، ص 364، 367ـ 368؛ نیفر، ج 1، ص 114ـ 115). دو قطعه از اشعار وی بر گرایش شیعی او دلالت دارد ( د. اسلام ، همانجا).
نیفر (ج 1، ص 114) تاریخ مرگ تونسی را حدود 365 ذکر کرده است .
منابع : (1) ابن رشیق ، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده ، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، بیروت 1401/1981؛ (2) همو، قراضة الذهب فی نقد اشعار العرب ، چاپ شاذلی بویحیی ، تونس 1972؛ (3) ابراهیم بن علی حصری ، زهرالا´داب و ثمر الالباب ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت : دارالجیل ، ( بی تا. ) ؛ (4) ابوبکربن عبداللّه دواداری ، کنزالدّرر و جامع الغرر ، ج 6، چاپ صلاح الدین منجد، قاهره 1380/ 1961؛ (5) عمررضا کحّاله ، معجم قبائل العرب القدیمة و الحدیثة ، بیروت 1402/1982؛ (6) احمدبن محمد مقّری ، نفح الطیب ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1388/ 1968؛ (7) محمد نیفر، عنوان الاریب عمّا نشأ بالبلاد التونسیة من عالم ادیب ، تذییل و استدراک علی نیفر، بیروت 1996؛
EI 2 , suppl. fascs. 1-2, Leiden 1980, s.v. " ـ Al ¦â B . Muh ¤ammad A l-Tu ¦nis ¦â A l-Iya ¦d ¦â" (by M. Yalaoui).