تَوَلَّلی ، فریدون ، شاعر و طنزنویس معاصر. در 1298ش در شیراز زاده شد. پدرش ، جلال ، از اعیان و ملاّ کان فارس بود. تولّلی در شش سالگی مادرش را از دست داد. تحصیلات ابتدایی ومتوسطه را در شیراز گذراند. در دبیرستان ، بهاءالدین حسام زادة پازارگاد، مهدی حمیدی شیرازی * و محمدجواد تربتی در پرورش استعداد شاعری و نویسندگی او مؤثر بودند. پس از فارغ التحصیل شدن در رشتة ادبی ، به تهران آمد و در رشتة باستان شناسی از دانشگاه تهران لیسانس گرفت . در 1320 ش در ادارة فرهنگ فارس در امور باستان شناسی به کار پرداخت (امداد، ص 813؛ شعبانی ، ص 273).

تولّلی از شهریور 1320 تا 1322 نوشته هایی طنزآمیز با نام التفاصیل در بارة مسائل اجتماعی و سیاسی به تقلید سبک قدما ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) در روزنامه های مختلف به چاپ رساند که یکی از آنها موجب توقیف روزنامة فروردین شیراز شد و به جای آن روزنامة سروش انتشار یافت . تولّلی در آنجا و در روزنامه های اوقیانوس در شیراز و خورشید ایران در تهران قطعات التفاصیل را چاپ می کرد (تولّلی ، 1331 ش الف ، مقدمة ابطحی ، ص 13ـ 14؛ امداد، ص 813 ـ 815؛ شعبانی ، ص 274). ملک الشعرا بهار او را تحسین کرده و در نامه ای به سروش وی را یادآور دوران جوانی خود خوانده است (برای متن نامه رجوع کنید بهتولّلی ، 1331ش الف ، مقدمه ، ص 16). تولّلی در 21 بهمن 1322 عضو جمعیت آزادگان فارس شد. او در روزنامه ها به افشاگری در بارة انتخابات و وکیلان منتخب مجلس پرداخت تا به حکم معاون استانداری فارس همراه رسول پرویزی * و محمد باهری ، از دیگر اعضای جمعیت ، به بَستک لار تبعید شد، اما به تهران گریخت (امداد، ص 816؛ شعبانی ، همانجا). او در 27 آذر 1323 عضو شاخة شیرازِ حزب تودة ایران شد که هستة مرکزی آن اعضای جمعیت آزادگان فارس ، جز حمیدی شیرازی ، بودند (امداد؛ شعبانی ، همانجاها). در همان سال به مبارزه با سیدضیاءالدین طباطبایی * و حزب ارادة ملی پرداخت و انتقادهایش را در سروش چاپ کرد (امداد، ص 817؛ تولّلی ، 1331ش الف ، مقدمه ، ص 10؛ برای نمونة انتقادهای وی رجوع کنید به همان ، ص 83 ـ84، قطعة پیچه ) و رسالة عَنعَنیه یا مشت و مال سید را بر ضد سیدضیاء به چاپ رساند (امداد، همانجا؛ شعبانی ، ص 274ـ275). در 1326 ش تولّلی و جمعی دیگر، از جمله خلیل ملکی * ، جلال آل احمد * و رسول پرویزی ، که با منش سیاسی رهبران حزب توده مخالف بودند، دست به انشعاب زدند (حنانه ، ج 2، به نقل از فربود، ص 95؛ امداد، ص 819؛ تولّلی ، 1331ش ب ، ص 83؛ نیز رجوع کنید بهحزب تودة ایران * ). او، پیش از انشعاب ، قصیدة آئینه را در بیان رنجش خود از رهبران حزب توده سروده و نزد آنان فرستاده بود (تولّلی ، 1331ش ب ، ص 85؛ برای متن قصیده رجوع کنید به همان ، ص 87 ـ90). پس از انشعاب ، وی به مبارزه با حزب توده پرداخت و در روزنامة شرق میانه به سران حزب توده می تاخت (امداد، همانجا؛ خامه ای ، ص 78ـ79). این نوشته های انتقادی در 1331 ش در کتاب کاروان به شیوة التفاصیل چاپ شد ( رجوع کنید بهادامة مقاله ).

تولّلی در 1329ـ1330ش نوشته هایش را در دفاع از ملی شدن صنعت نفت و مخالفت با استعمار انگلیس در روزنامة صدای شیراز به چاپ رساند. او تا کودتای 28 مرداد 1332 حامی مصدق و نهضت ملی ایران بود. در طی کودتا مدتی در فارس مخفیانه زیست و سپس به تهران آمد و خانه اش در شیراز تاراج و سوزانده شد (حنانه ، ج 2، به نقل از فربود، ص 95؛ امداد، ص 821؛ شعبانی ، ص 276ـ277؛ تبریزی شیرازی ، ص 286ـ287). در اواخر 1338 ش به شیراز بازگشت و تا 1344ش مدیر کل باستان شناسی فارس بود و چند سال با رومن گیرشمن فرانسوی در حفاریهای شوش همکاری می کرد (پرهام ، 1364 ش ، ص 763؛ برای نظریات اصلاحی او راجع به باستان شناسی در ایران رجوع کنید بهنگهبان ، ص 243ـ246). در 1344 ش که وضع جسمانی و مالی مساعدی نداشت ، از جانب اسداللّه علم ، مشاور دانشگاه شیراز شد (تولّلی ، 1345 ش ، ص 3ـ4؛ تبریزی شیرازی ، ص 327ـ330) و به سپاسداری از کمک علم برای او مدیحه سرود ( رجوع کنید بهتولّلی ، همان ، ص 112ـ 115)، ازینرو با انتقاد شدید برخی از اهل قلم روبرو شد (برای نمونه رجوع کنید بهناصرالدین صاحب الزمانی ، ص 491ـ497).

تولّلی پس از کودتا و شکست مصدق ، سرخورده شد ( رجوع کنید به حنانه ، ج 2، به نقل از فربود، ص 95ـ96؛ امداد، همانجا)؛ روحیة آزرده و ناامید او در شعر اندرز سوختگان که در 1341 ش سروده ، بخوبی منعکس است ( رجوع کنید بهتولّلی ، 1369ش ، ص 25). وی بیشتر به شاعری می پرداخت و آثارش در مجله های یغما ، گوهر و راهنمای کتاب چاپ می شد. بعضی مطالب اخلاقی را به سبک التفاصیل در روزنامة بهار ایران شیراز (امداد، همانجا) و اواخر عمر اشعارش را در مجلة آینده منتشر می کرد. وی از 1361 تا 1363 ش بیمار و بستری بود و در نهم خرداد 1364 ی اند که امیر با آنان در بارة امور مهم گفتگو و تباد فریدون تولّلی ، کاروان در شیوة التفاصیل ، تهران 1331ش ل نظر می کرده و نظر و رأی آنان برای امیر مع درگذشت و در حافظیة شیراز به خاک سپرده شد (حنانه ، ج 2، به نقل از فربود، ص 90؛ شعبانی ، ص 279).

تولّلی از نخستین طرفداران نوآوریهای نیمایوشیج * در شعر فارسی بود و با خواندن افسانة نیما به شعرنو گرایید. او شعر پشیمانی را با الهام از شعر ویلیام باتلر ییتس در وزن افسانه سرود (دست غیب ، ص 789؛ برای متن شعر رجوع کنید بهتولّلی ، 1343 ش ، ص 65ـ 68). در دورة دوم مجلة سخن ، شعر مریم را چاپ کرد که ظاهراً نخستین اثر او در قالب نو بود که جنبة سیاسی و اجتماعی نداشت (خانلری ، ص 756ـ757). در آذر 1329 مجموعه شعر رها را با مقدمه ای مبسوط در شناخت و دفاع از شعرنو و انتقاد از شاعران کهنه گرا و انجمنهای ادبی آن دوره به چاپ رساند (شعبانی ، ص 276ـ277؛ رجوع کنید بهتولّلی ، 1343 ش ، ص 3ـ 19، 43ـ 48). او در این کتاب برای تحول شعر فارسی و ساختن شعرنو پیشنهادهایی داده ( رجوع کنید بهتولّلی ، همان ، ص 27ـ42) که بر اساس همانها شعرهای رها را سروده است . برخی از اشعار بسیار مشهورش در همین مجموعه به چاپ رسیده است ، نظیر فردای انقلاب (ص 71ـ77) که از معدود اشعار اجتماعی و انقلابی اوست ؛ مریم (ص 82 ـ84)؛ مهتاب (ص 91ـ 95) و کارون (ص 147ـ150).

بسیاری از شاعران ، جز نیما، مجذوب آرای تولّلی شدند و تأکید داشتند که باید به جستجوی زبانی بود که کلمات سنجیده و پسندیده داشته باشد و بسیار کسان که امروزه نیما را می شناسند و سهم او را در ادب فارسی ارج می نهند، از طریق شعرهای تولّلی مانند کارون و مریم و مهتاب بوده است (شفیعی کدکنی ، ص 72، 136). تولّلی ، نیما را در همان حد شعر افسانه قبول داشت و معتقد بود که نیما بعداً قالب افسانه را ترک کرده و مصراعهایی کوتاه و بلند و پُر از ابهام ساخته است (تولّلی ، 1341ش ، ص 3). او در مقدمة دومین مجموعة شعرش ، نافه (چاپ اول : 1341 ش )، از نیما و بسیاری از نوپردازان دورة خود انتقاد کرده (ص 5 ـ12) و نوپردازان راستین را کسانی دانسته است که به بزرگان گذشتة ادب فارسی احترام می گذارند و از سرودنِ شعر بی وزن و لجاجت با قافیه می پرهیزند و ردیف و قافیه را تا آنجا که مخل بیان مفهوم نشود، رعایت می کنند (ص 12ـ 15؛ برای آگاهی از اعتراض و پاسخ برخی از نوپردازان به او رجوع کنید بهمشرف آزاد تهرانی ، ص 136ـ139). او سخت پایبند رعایت قافیه بود، اما گاه در قالبهای نو و برخی از چهار پاره های خود قافیه را ترک می کرد ( رجوع کنید بهصداقت کیش ، ص 831). وی قالب چهارپاره * را در شعر فارسی رواج داد و به اوج رساند (زرین کوب ، ص 99).

تولّلی در شعر بیش از هر چیز به زبان و تصویر اهمیت می داد و در استفاده از موسیقی کلام و ساختن تعابیر شاعرانه و ترکیبات تازه کم نظیر بود (زرین کوب ، همانجا) و به گفتة پرویز خانلری (ص 757) در بیان عواطف عاشقانه به درجه ای خاص رسیده بود. مضامین شعر او بیشتر عشقهای گناه آلود و کامجوییهای جسمانی (برای نقد اینگونه اشعار او رجوع کنید به ناصرالدین صاحب الزمانی ، ص 497ـ506)، اندوه ، ناامیدی ، خستگی ، مرگ و وحشت از آن است ، چنانکه او را «پیشوای شعر مرگ » نامیده اند (زرین کوب ، ص 91، 95ـ96، 99). غلامحسین یوسفی (ص 608ـ609) مرگ را در شعر او نتیجة غیرمستقیم پیشة باستان شناسی او دانسته و اشعار عاشقانه اش را با شعر سعدی قابل قیاس خوانده است . گروهی از شاعرانِ شیوة تغزلیِ نو، خاصه از 1332ش به بعد، اینگونه مضامین اشعار وی را سرمشق قرار دادند (زرین کوب ، ص 100)، چنانکه از لحاظ محتوای غنایی و عاشقانه ، می توان او را بنیانگذار شعرنو تغزلی دانست (زرین کوب ، ص 99). مجموعه شعر بازگشت نشان می دهد که تولّلی در حالی که فعالیتهای سیاسی را ترک کرده بوده ، بر ضد حکومت وقت اشعار سیاسی نیز می سروده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 56 ـ57، 189ـ190). تولّلی با موسیقی خوب آشنا و مدتها شاگرد صبا بود و پیانو و ویلن نیز می نواخت (حنانه ، ج 2، به نقل از فربود، ص 87).





آثار تولّلی اینهاست : 1) مجموعة اشعار، شامل مجموعه های رها (شیراز 1329ش و تهران 1330ش )، نافه (تهران 1341ش )، پویه (شیراز 1345ش )، شگرف (تهران 1353ش ) و بازگشت (شیراز 1369ش ). اشعار تولّلی بیشتر در قالبهای قصیده ، غزل و چهارپاره است . او در اشعارش فریدون تخلص می کرد. بعضی اشعار او به زبانهای دیگر ترجمه شده است . شعر مریم او را آرتور جان آربری به انگلیسی ترجمه کرده که در 1328ش / دسامبر 1949 در لندن چاپ شده است ( رجوع کنید به تولّلی ، 1343ش ، ص 81). شعر کارون از این مجموعه نیز به روسی ترجمه شده است ( رجوع کنید بهتولّلی ، 1369ش ، ص 9). 2) کتاب التفاصیل ، از شاهکارهای طنز فارسی ، که نوعی نقیضه و متأثر از گلستان ، مرزبان نامه ، کلیله و دمنه ، مقامات حمیدی و برخی از داستانهای عامه پسند نظیر اسکندرنامه و امیر ارسلان است ، و نثری آمیخته به نظم دارد. چاپ اول التفاصیل (شیراز 1324ش ) و چاپ دوم آن (تهران 1331ش ) شامل 76 قطعه بود. در چاپ 1348 ش یکی از قطعات آن به نام موریس ــ که در آن به رضاشاه طعنه زده بود ــ حذف شد. تولّلی این کتاب را به رسول پرویزی تقدیم کرده است . 3) کاروان در شیوة التفاصیل ، اثری طنزآمیز شامل سه دفترِ بیداری ، دوری از بردگان سرخ ، و هنگامة نفت که سبک آن مانند التفاصیل است با این تفاوت که نویسنده پیش از هر قطعه ، مقدمه ای با نثر جدّی در بارة ماجرایی تاریخی که آن قطعه به آن نظر دارد، نوشته است . نسخه های چاپی کاروان نادر است . تولّلی نسخه ای از این کتاب را در 20 مرداد 1331 به دکتر محمد مصدق تقدیم کرد و او نیز در همان سال کتاب را به کتابخانة دانشسرای عالی هدیه داد. این نسخه در کتابخانة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران محفوظ است . از یک کتاب طنز او نیز با عنوان عجائب القضائب یاد کرده اند که چاپ نشده است (پرهام ، 1370ش ، ص 239؛ قس خائفی ، ص 800 : قضائب العجائب ). از تولّلی چند ترجمه از داستانهای فرانسوی ، مقاله هایی در بارة باستان شناسی ، شعر، فرهنگ و ادب عامه و نقد برخی کتابهای شعر در نشریات به چاپ رسیده است (برای فهرست آنها رجوع کنید به فقیری ، ص 835 ـ 838).

---

منابع :
(1) حسن امداد، «توللی و حوادث فارس »، آینده ، سال 11، ش 11ـ12 (بهمن ـ اسفند 1364)؛
(2) مهدی پرهام ، «التفاصیل »، آینده ، سال 17، ش 1ـ4 (فروردین ـ تیر1370)؛
(3) همو، «فریدون مرد، ولی در تاریخ زندگی را آغاز کرد»، آینده ، سال 11، ش 11ـ12 (بهمن ـ اسفند1364)؛
(4) محمدرضا تبریزی شیرازی ، نقش فریدون تولّلی در ادبیّات سیاسی و اجتماعی دوران دیکتاتوری محمّدرضا شاهی ، تهران 1376 ش ؛
(5) فریدون تولّلی ، التفاصیل ، ( تهران 1331ش الف ) ؛
(6) همو، بازگشت ، شیراز 1369ش ؛
همو،

(7) پویه ، شیراز 1345ش ؛
(8) همو، رها ، تهران 1343ش ؛
(9) همو، کاروان در شیوة التفاصیل ، تهران 1331ش ب ؛
(10) همو، نافه ، تهران 1341ش ؛
(11) شهین حنانه ، پشت دریچه ها: گفت و گو با همسران هنرمندان ، تهران 1376ش ؛
(12) انورخامه ای ، از انشعاب تا کودتا: خاطرات دکتر انور خامه ای ، تهران 1363ش ؛
(13) پرویز خانلری ، «درگذشت شاعر»، آینده ، سال 11، ش 11ـ12 (بهمن ـ اسفند1364)؛
(14) پرویز خائفی ، «یادبودهائی از فریدون توللی »، آینده ، سال 11، ش 11ـ12 (بهمن ـ اسفند 1364)؛
(15) عبدالعلی دست غیب ، «فریدون توللی و آثارش »، آینده ، سال 11، ش 11ـ 12 (بهمن ـ اسفند 1364)؛
(16) حمید زرین کوب ، چشم انداز شعرنو فارسی ، مقدمه بر شعرنو، مسائل و چهره های آن ، تهران 1358ش ؛
(17) احمد شعبانی ، «سالشمار فریدون توللی »، آینده ، سال 17، ش 1ـ4 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(18) محمدرضا شفیعی کدکنی ، ادوار شعر فارسی : از مشروطیت تا سقوط سلطنت ، تهران 1359ش ؛
(19) محمدتقی صداقت کیش ، «وزن ، قافیه و شکل در شعر توللی »، آینده ، سال 11، ش 11ـ12 (بهمن ـ اسفند 1364)؛
(20) محمدصادق فقیری ، «مقاله ها و کتابهای توللی »، آینده ، سال 11، ش 11ـ12 (بهمن ـ اسفند1364)؛
(21) محمود مشرف آزادتهرانی ، «حرف و سخنهایی در باب نافه از: فریدون توللی »، آرش ، ش 6 (خرداد 1342)؛
(22) محمدحسن ناصرالدین صاحب الزمانی ، دیباچه ای بر رهبری ، تهران 1345ش ؛
(23) عزت اللّه نگهبان ، «توللی و باستان شناسی »، آینده ، سال 17، ش 1ـ4 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(24) غلامحسین یوسفی ، چشمة روشن : دیداری با شاعران ، تهران 1369ش .

/ مهران افشاری /