تورنبرگ ، کارولوس یوهانس ، خاورشناس ، عربیدان و سکه شناس سوئدی و از پیشگامان مطالعات افریقای شمالی . تورنبرگ در 23 اکتبر 1807/ 20 شعبان 1222 در لینکوپینگ ، در مرکز ایالت استرگوتلاند سوئد، به دنیا آمد. پس از طی تحصیلات ابتدایی و دبیرستانی در زادگاهش ، در 1826/ 1241 به دانشگاه اوپسالا رفت و در 1833/ 1248ـ1249 دکتری فلسفه گرفت (دوگا ، ج 1، ص 162). سپس دو سال در همان دانشگاه به یادگیری عربی پرداخت و بخشهایی از فریدة العجائب ابن وَرْدی را از عربی به لاتینی ترجمه و در 1835/ 1251 منتشر کرد. حُسن المُحاضرة فی اخبار مصر و القاهره اثر جلال الدین سیوطی را نیز در 1834ـ 1835/ 1250ـ1251 منتشر نمود. در 1835، گواهی صلاحیت تدریس ادبیات عربی را گرفت . سال بعد، به پاریس رفت و در مدرسة زبانهای زندة شرقی ، نزد کاترمر ، سیلوستر دوساسی و ژوبر به تحصیل فارسی و عربی و ترکی پرداخت . در همان سال به عضویت انجمن آسیایی پاریس برگزیده شد (همان ، ج 1، ص 162ـ163).

تورنبرگ در اوت 1838/ جمادی الاولی و جمادی الا´خرة 1254 به سوئد بازگشت و در کتابخانة دانشگاه اوپسالا و نیز در سمت استادیاری زبان عربی این دانشگاه مشغول به کار شد. در همان حال در دروس فارسی این دانشگاه نیز شرکت می کرد. تورنبرگ در 1839/ 1255 کتاب > در بارة استیلای مرابطون بر اساس کتاب موسوم به قرطاس الصغیر < منتشر کرد که در بارة تاریخ فاس و بر اساس کتاب قرطاس الصغیر یا روض القرطاس ابن ابی زَرْع بود. وی نسخه ای از آن را برای کاترمر فرستاد تا نظر خود را در بارة آن ابراز کند و حتی اشتباهات آن را متذکر شود. در 1840/ 1256، به عضویت فرهنگستان سلطنتی علوم ادبی و تاریخ و آثار باستانی استکهلم و انجمن سلطنتی علوم اوپسالا در آمد (دوگا، ج 1، ص 165). کتاب > بخشهایی از تاریخ لشکرکشیهای فرانسویان در سرزمینهای تحت حاکمیت اسلام < ، را با استفاده از مطالب گرد آورده از نسخ خطی کتابخانة بودلیان منتشر کرد که حاوی بخشی از تاریخ ابن خلدون به همراه ترجمة آن به لاتینی بود. چون ابن خلدون تاریخ این بخش از جنگهای صلیبی را از ابن اثیر، که خود در این جنگها شرکت داشت ، اقتباس کرده بود، تورنبرگ به بررسی الکامل ابن اثیر پرداخت (مول ، ج 1، ص 52). وی نسخه های خطی الکامل در دانشگاه اوپسالا و کتابخانه های ملی پاریس و برلین و موزة بریتانیا را با هم مقابله کرد و از 1851 تا 1871/ 1267ـ 1287 چاپ انتقادی آن را تا جلد دوازدهم منتشر ساخت و در 1874 و 1876/1291 و 1293 فهرستهای کتاب را در دو جلد چاپ کرد. وی پیش از آن روضة الصفا ، اثر میرخواند، را با مقابلة سه نسخة موجود در کتابخانه های لوند ، اوپسالا و استکهلم برای چاپ آماده کرده بود (دوگا، همانجا)، ولی چون هامر ـ پورگشتال نیز در مورد این کتاب تحقیقاتی کرده بود، آن را چاپ نکرد.

از دیگر کارهای مهم تورنبرگ تنظیم فهرستهای نسخ خطی شرقی متعلق به کتابخانه های اوپسالا در 1840/ 1256 و لوند در 1850/1266 و تکملة آن در 1853/ 1269 است . وی در تنظیم این فهرستها، علاوه بر توصیف هر نسخه و معرفی نویسنده و محتوای کتاب ، سطر نخست هر کتاب و گاهی عناوین فصول را نیز آورده است (مول ، ج 1، ص 343ـ 344). تورنبرگ در 1843/ 1259 جلد دوم ، تاریخ فاس را بر اساس روض القرطاس ابن ابی زرع منتشر کرد. در آوریل 1844،کاترمر (1844، ج 12، ص 193) بنا به درخواست تورنبرگ گزارش مفصّلی در بارة تحقیقات وی انتشار داد و صلاحیتش را تأیید کرد. در این سال تورنبرگ رسماً در دانشگاه اوپسالا استادیار زبان و ادبیات عربی شد (دوگا، همانجا). در 1845/ 1261، ترجمة لاتینی روض القرطاس را انتشار داد (دوگا، همانجا؛ مول ، ج 1، ص 211). در 1846/ 1262، عضو انجمن سلطنتی علوم نروژ و انجمن شرق شناسان آلمان شد (دوگا، ج 1، ص 163).

در 1847/ 1263، تورنبرگ فهرست مجموعه ای از سکه های شرقی را منتشر کرد، از جمله فهرست سکه های ایرانی که تاجران سوئدی در سدة چهارم / دهم به این کشور برده بودند و از نظر تعداد و اهمیت در اروپا بی نظیر بود (مول ، ج 2، ص 94). این فهرست در آن زمان در بررسی تاریخ سامانیان بسیار مفید و ضروری بود (همان ، ج 2، ص 696). پس ازآنکه برنارد دورن تاریخ طبرستان و رویان ظهیرالدین مرعشی را منتشر کرد، تورنبرگ در بارة سکه هایی که احتمالاً دراواسط سدة چهارم در هوسم (رودسَر کنونی ) ضرب شده بود، در نامه ای به فردریک سره ، سکه شناس سویسی ،تتبعات تازة خود را مطرح کرد (تورنبرگ ، ص 427). در همین سال پس از انتشار دومین گزارش مفصّل کاترمر (1847، ج 12، ص 474) همراه بررسی و ذکر اغلاط کارهای تورنبرگ ،او به سمت استاد ویژة دانشگاه لوند برگزیده شد (دوگا، همانجا). در 1853/ 1269، عضو انجمن شرق شناسان امریکا و در 1855/ 1271، عضو انجمن تاریخ و باستان شناسی ژنو شد (همانجا).

تورنبرگ ضمن تدریس در دانشگاه لوند، جزوه هایی درسی منتشر کرد که جزوه های تاریخ آن اهمیت فوق العاده ای داشت ، از جملة آنهاست : > در بارة مدارس اعراب در قرون وسطا < ، به سوئدی در 1858/ 1274؛ > در بارة مطالعة زبانهای شرقی در دانشگاهها < ، به فرانسوی در 1863/1280؛ > تاریخ میرخواند مورخ ایرانی در بارة سلسلة اشکانیان < ، متن فارسی و ترجمة سوئدی در 1863/ 1279؛ و > تاریخ ابن اثیر در بارة فتح اسپانیا به دست اعراب < متن عربی و ترجمة سوئدی در 1865/ 1281 (دوگا، ج 1، ص 163، 165ـ166). وی همچنین با نشریاتی همچون > مجلة سکه شناسی < ژنو، > مجلة باستان شناسی < پاریس و مجلات خاورشناسی آلمان ، و نیز در انتشاربعضی آثار خاورشناسان هم وطن خود همکاری داشت (همان ، ج 1، ص 163ـ164).

تورنبرگ در 6 سپتامبر 1877/ 26 شعبان 1294 در لوند درگذشت (واپرو ، ذیل مادّه ).

شهرت و اهمیت وی ، نخست به سبب چاپ انتقادی الکامل و سپس به جهت کتاب روض القرطاس است . وی از افتخارات خاورشناسان سوئد و در جرگة خاورشناسان مکتب تاریخی است .

---

منابع :


(1) Gustave Dugat, Histoire des orientalistes de l'Europe: du XII e au XIX e siإcle , Paris 1868-1870;
(2) Jules Mohl, Vingt ans d'histoire des إtudes orientales , Paris 1879-1880;
(3) Etienne Marc Quatremةre, in Journal des savants , Paris (Avril 1844), (Aoدt 1847);
(4) Carolus Johannes Tornberg, "Lettreب M. Frإdإric Soret, sur un Dirhem remarquable", in Revue archإologique , Paris 1855;
(5) Gustave Vapإreau, Dictionnaire universel des contemporains , Paris 1880.

/ طهمورث ساجدی /