responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3976

 

تِنّین (اژدها ، ثُعبان )، از صورتهای فلکی در نیمکرة شمالی آسمان . این صورت در مجاورت صورتهای فلکی دُب اکبر، دب اصغر، قیفاووس ، شِلیاق ، زرّافه ، عوّا و جاثی قرار گرفته و به صورت ماری بزرگ در گرداگرد قطب شمالیِ دایرة البروج تصور شده است (ابوریحان بیرونی ، ص 91).

واژة عربی تنّین احتمالاً از واژة سریانی و آرامی تَنینا گرفته شده است ( رجوع کنید به مشکور، ج 1، ص 108). صورت فلکی تنّین را در فارسی هُشْتُنْبُر می نامیده اند (فیروزآبادی ، ذیل «ت ن ن »). در افسانه های یونانی ، تنّین اژدهایی بوده است که هرکول یا کادموس او را کشت و دندانهایش را در خاک پنهان کرد و از آنها مردانی مسلّح روییدند (آلن ، ص 203؛ آمریکانا ، ج 9، ص 325، ذیل "Draco" ؛ مصفّی '، ذیل مادّه ).

بنا بر اسطوره های کشورهای مختلف مشرق زمین ، به هنگام خورشیدگرفتگی یا ماه گرفتگی ، خورشید یا ماه به کام اژدهای فلکی می رود ( رجوع کنید به بریور ، ص 16ـ17). در گذشته در ایران ،هنگام خورشیدگرفتگی یا ماه گرفتگی بر بام خانه ها روی طشت می زده اند تا اژدها، خورشید یا ماه را آزاد کند ( رجوع کنید به نظامی ، 1315 ش ، ص 97؛ همو، 1374ش ، ص 200). در اسطوره های یونان باستان ، میان اژدهای فرضی فلکی و صورت فلکی تنّین ارتباطی وجود ندارد. احتمالاً در تمدنهای پیش از یونان ، مانند تمدن بابِل ، این دو اژدها به نوعی با یکدیگر ارتباط داشته اند. شاید بابلیها صورت فلکی تنّین را به این دلیل ابداع کرده اند که

نمایندة اژدهای گرفتگیها باشد. در میان اعراب ، شاعران و منجمان ایرانی ، این اژدهای فلکی و صورت فلکی اژدها، هردو، تنّین نامیده شده اند (برای نمونه رجوع کنید به صوفی ، ص 50؛ سنایی ، ص 430). در ادبیات فارسی ، اژدهای فلکی و صورت فلکی اژدها یا تنّین با تعابیری همچون اژدهای چرخ ، اژدهای گردون یا اژدهای سپهر نیز به کار رفته است (مسعود سعدسلمان ، ص 1، 6؛ نظامی ، 1315ش ، ص 130). در نجوم دورة اسلامی ، برخی ستاره های تنّین نام خاصی دارند و بخشهایی از این صورت فلکی به اشیا یا جانوران تشبیه شده است ، مانند ستاره های چهارده ، پانزده و شانزده در فهرست صوفی که به دیگپایه تشبیه شده اند و عوائذ که نام مجموع چهار ستارة سر تنّین بوده است وآن را به چهار شتر مادة پیر تشبیه کرده اند (صوفی ، ص 54 ـ 55، ترجمة فارسی ، ص 38؛ کونیچ و اسمارت ، ص 34).

در احکام نجوم ، تنّین مزاج مریخ را دارد (شهمردان بن ابی الخیر، ص 434). بطلمیوس در فهرستش مختصات و قدر 31 ستارة تنّین را بر شمرده است . از این تعداد، هشت تا از قدر سه ، شانزده تا از قدر چهار، پنج تا از قدر پنج و دو تا از قدر شش دیده می شود (ص 344). عبدالرحمان صوفی نیز تعداد ستاره های تنّین را مانند بطلمیوس ذکر کرده ، ولی قدر آنها را متفاوت یافته است : نُه تا از قدر سه ، هشت تا از قدر چهار، دوازده تا از قدر پنج و دو تا از قدر شش (ص 58 ـ59). در نجوم امروزی ، تنّین 79 ستارة درخشان از قدر 5ر5 را شامل می شود (بکیچ ، ص 202). صوفی ، بدن تنّین را با سه حلقه رسم کرده است (شکل 1). گستردگی بدن تنّین را شش برج و دُم آن را در برج هفتم دانسته اند (فیروزآبادی ، همانجا). مهمترین ستارة تنّین ، ثُعبان (  ـ تنّین ) است ، البته نام ثعبان (به معنای اژدها) در برخی موارد به کل صورت فلکی تنّین نیز اطلاق شده است (روم ،ص 152). مهمترین ویژگی این ستارة قدر سوم آن است که در حدود 800 ، 4 سال پیش نزدیکترین ستاره به قطب شمال آسمانی بوده ، اما امروزه به سبب جابجایی مکان قطب شمال آسمانی بر اثر حرکت تقدیمی زمین ( رجوع کنید به تقدیم اعتدالین * )، نزدیکترین ستاره به قطب شمال آسمانی ، ستارة قطبی (  ـ دب اصغر) است (بکیچ ، همانجا؛ > فرهنگ نجوم < ، ذیل "Thuban" ).

قطب شمال دایرة البروج ، در صورت فلکی تنّین قرار داردو صوفی (همانجا) در تصویر تنّین ، مکان آن را مشخص کرده است .

محدودة تنّین از بُعد 9 ساعت و 18 دقیقه تا 21 ساعت و از میل ْ86+ تا ْ48+ است . مساحت کل آن 95ر1082 درجة مربع است که 625ر2% از مساحت کل آسمان را می پوشاند. کانون سه بارش شهابی سالانه ، درصورت فلکی تنّین قرار دارد (بکیچ ، همانجا). در میان آنها، بارش شهابی «اژدهایی » یا «جاکوبینید» اهمیت بیشتری دارد و در حدود هفتم تیر هر سال رخ می دهد (همانجا؛ روم ، ص 90).


منابع :
(1) ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362ش ؛
(2) بریان بریور، گرفتگیهای ماه و خورشید ، ترجمة محسن مدیر شانه چی ، مشهد 1365 ش ؛
(3) مجدودبن آدم سنایی ، دیوان ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1320ش ؛
(4) شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانه ملک ، با مقدمه و فهرستها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1368ش ؛
(5) عبدالرحمان بن عمر صوفی ، کتاب صورالکواکب ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة بودلیان ، ش 144. Marsh ، فرانکفورت 1406/1986؛
(6) همان : ترجمة صورالکواکب عبدالرحمن صوفی ، به قلم نصیرالدین طوسی ، چاپ معزالدین مهدوی ، تهران 1351 ش ؛
(7) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمدزاوی ، بیروت 1399/1979؛
(8) مسعود سعدسلمان ، دیوان ، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی ، تهران 1362ش ؛
(9) محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی ، تهران 1357ش ؛
(10) ابوالفضل مصفّی '، فرهنگ اصطلاحات نجومی ، تهران 1366ش ؛
(11) الیاس بن یوسف نظامی ، مخزن الاسرار ، چاپ رستم علی اف ، تهران 1374ش ؛
(12) همو، هفت پیکر ، چاپ وحید دستگردی ، تهران 1315 ش ؛


(13) Richard Hinckley Allen, Star names their lore andmeaning , New York 1963;
(14) E. Michael Backich, The Cambridge guide to the constellations , Cambridge 1995;
(15) A Dictionary of astronomy , ed. IanRidpath, Oxford: Oxford University Press, 1997;
(16) The Encyclopedia Americana , Danbury 1984;
(17) Paul Kunitzsch and Tim Smart, Short guide to modern star names and their derivations , Wiesbaden 1986;
(18) Patrick Moore, Guide to stars and planets , London 1993;
(19) Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest , translated and annotated by G. J. Toomer, London 1984;
(20) Adrian Room, Dictionary of astronomical names , London 1988.

/ حمیدرضا گیاهی یزدی /

































































































نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3976
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست