تلخیص (1) ، در مکاتبات رسمی عثمانی ، گزارشی که در آن صدراعظم مسائل و موضوعات مهم دولتی را به صورت خلاصه شده به عرض سلطان می رساند.

از زمان سلطان محمد فاتح (855 ـ886)، سلاطین عثمانی از شرکت در جلسات «دیوان همایون * » خودداری کردند و ریاست آن را به صدراعظم سپردند؛ وی مذاکرات انجام شده را در «عرضْ اُوطه سی » (تالار بارعام ) به عرض سلطان می رساند. با گذشت زمان ــ که امور دولتی به جای دیوان همایون در پاشاقاپوسی (دیوان وزیراعظم ) متمرکز گردید و ملاقاتهای صدراعظمهای عثمانی با سلاطین نیز از قرن یازدهم بتدریج کم شد ــ امور دولتی به صورت «تلخیص » یا «تقریر»، و در صورت لزوم به همراه ضمایم آن ، به عرض سلاطین می رسید. به این ترتیب ، صدراعظم «تلخیص »ها را برای تأیید به پیشگاه سلطان می فرستاد و در بارة پیشنهادهای خود نیز نظر سلطان را می پرسید. سلطان نیز جز در موارد استثنایی ، با جملات کوتاه ، در قسمت بالا یا حاشیة تلخیص جواب را می نوشت . ( وظیفة نوشتن تلخیص را یکی از کارمندان صدراعظم به نام تلخیص چی به عهده داشت . تلخیص چیِ شیخ الاسلام ، مستقیماً با دربار مرتبط نبود و تلخیصهای او قبل از رسیدن به دست سلطان باید با امضای وزیراعظم تأیید می شد ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول ، dji" ¤s â¦"Talkh ) ) . صدراعظم تلخیصهای خود را به مأموری به نام «آغای تلخیص » می داد تا به حضور سلطان ببرد، اما تلخیصهای شیخ الاسلام و دفتردار و بیگلربیگیها(والیان ) از طریق صدراعظم به عرض سلطان می رسید. در تلخیصها مطالبی از قبیل عزل و نصبها، حقوق مأموران بلندپایه و کم مرتبه ،

لشکرکشیها، وضع مهمّات و اُسرا، اوضاع بخشهای اروپایی قلمرو عثمانی ، هدایای فرستاده شده به سلطان ، تشریفات بین وزرا، شرح بعضی مصادرات و نهایتاً گزارشهایی در بارة وضع اقتصادی مملکت مشاهده می شود. با اینحال ، در بارة اموری که رسیدگی به آنها صرفاً از طریق فرستادن تلخیص ممکن نبود، صدراعظم شخصاً به حضور سلطان می رفت .

احکام صادرشده از دیوان را رئیس الکُتّاب تصحیح ، و رئوس و تلخیصهای مربوط را ثبت می کرد، تلخیصها را در کیسة مخصوصی به نام «کیسة تلخیص » می نهاد، مُهر مخصوص صدراعظم را بر آن می زد و پس از پیچیدن آن در پارچه ای مخصوص به حضور سلطان می فرستاد.

تلخیصها، بنا بر اهمیتشان ، در برگه هایی با اندازه های مختلف نوشته می شدند؛ برای مثال ، تلخیصهای درجه داران ، واعظان ، قاضی عسکرها، نقیبان و قاضیان در برگه های کوچک ؛ تلخیصهایِ محافظانِ قصرها، آغایان یِنی چِری ، وزرای دارای دو توغ * ، رئیس دربانان ، میرآخوران و کاتبان توپخانه در برگه های «نصف »؛ تلخیصهای خانِ کریمه ، قپودان دریا، شریفِ مکه ، همچنین مسائلِ مقام صدارت در برگه های بزرگ ثبت می گردید.

تلخیصها را همیشه روی کاغذ مخصوصی به نام کاغذ تلخیص می نوشتند؛ و این باعث شده بود که حتی در اوایل قرن سیزدهم ، به کاغذی که در کارخانه کاغذسازی بکقوز (بیکوز ) تولید می شد، نام «کاغذ تلخیص » داده شود.

در اواخر قرن دهم و یازدهم ، تلخیص در مکاتبات رسمی عثمانی اهمیت بسیاری داشت ، لیکن بعدها اهمیت خود را از دست داد و مأمورانی با رتبة پایین نیز تلخیص می نوشتند.

---

منابع :
برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به

(1) Osmanl  tarihine a ªit belgeler,Telh  ªsler:1597-1607, Istanbul 1970.

(2) نیز رجوع کنید به [ EI 1 , s.v. "Talkh ¦âs ¤dji" (by J. H. Kramers)].

/ چنگیز اورخونلو ، تلخیص از ( د.ا.ترک ) /