responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3814

 

تگرگ (ژاله ، یخچه ؛ در عربی : بَرَد)، از عوارض جوّی . تگرگ از دانه یا تکه های یخ به قطر 5 تا 50 میلیمتر (و گاه بیشتر) تشکیل می شود و حاصل حرکات عمودی شدید قطرات باران در طوفانهای همراه با رعدوبرق است که در نتیجة این حرکات ، قطرات آب بسرعت منجمد می شود. این حرکات عمودی سریع بویژه در ابرهای کومولونیمبوس به وجود می آید. تگرگ دارای لایه های شفاف و نیمه شفاف است . فصل بارش تگرگ اغلب در بهار یا فصول انتقالی سال است ، زیرا در این فصول اغتشاشات شدید جوّی زیاد است (جعفرپور، ص 169ـ 170؛ کاویانی و علیجانی ، ص 253ـ254).

در فارسی میانه ، تگرگ (مکنزی ، ص 220، 427) به همین شکل به کار می رفته است . ابوریحان بیرونی (362ـ440؛ ص 407) آن را به صورت تَذَرْگ ضبط کرده است . امروزه در کُردی و لُری به آن تِگِر/ تَگَر (ابراهیم پور؛ ایزدپناه ، ذیل همین واژه )، در کرمانی تِتِرْک / تِتِرْکو /تِغِرْس / تِغِرْسِه (پورحسینی ، ذیل «تِتِرْک » و «تِغِرْس »)، در یزدی و خوری تَغَرْسِه / تَغَرْسَه (افشار؛ فره وشی ، ذیل همین واژه ) و در لارستانی تَغَرْگ (اقتداری ، ذیل همین واژه ) می گویند.

از تلقی ایرانیان پیش از اسلام در مورد تگرگ مطلبی در دست نداریم ، جز آنکه یکی از چهار اسب گردونة آناهیتا بوده (آموزگار یگانه ، ص 18، 22)، به فرمان او فرو می باریده (اوستا، ج 1، ص 167) و باد، آن را در همه جا می گسترانیده است (همان ، ج 1، ص 357). به تگرگ هم به عنوان پدیده ای سهمگین و مخرب (آموزگار یگانه ، ص 53؛ بندهش ، ص 95) و هم به عنوان منبعی برای تأمین آب ( رجوع کنید به اوستا، همانجا) اشاره کرده اند. بنا به داراب نامة طرسوسی (ج 1، ص 307)، به دنبال عبادت و زاری داراب برای بیرون رفتن از محاصره ، تگرگی ( در متن : سکنجه ، ژاله ) بارید که هریک «چندِ بیضه ای » بود و سر مردم می شکست و زره آنان را دو نیم می کرد، و در اثر آن داراب توانست از محاصره بگریزد.

عقاید دانشمندان دورة اسلامی در مورد تگرگ ، همچون سایر آثار عُلْوی ، به طور عمده برگرفته از آثار دانشمندان یونانی است که از ترجمه های سریانی و عربی آنها استفاده می کرده اند. مهمترین این منابع الا´ثار العلویِ ارسطوست که ابن رشد آن را نقل کرده است .

بنا به نظر ارسطو در بهار و پاییز که همه جا یکسره سرد نیست ، سرمای ابر از گرمای بیرون به عمق ابر می گریزد و این تراکم سرما سبب انجماد و شکل گیری تگرگ می شود؛
بزرگی و کوچکی دانة آن به دو چیز بستگی دارد: قوّت یا ضعف درونی آن ، و دوری و نزدیکی مکان تشکیل آن نسبت به زمین ( رجوع کنید بهالمپیودورس ( در منابع اسلامی : المفیدورس ) ، ص 101ـ102؛
ابن رشد، ص 24ـ 25). تئوفراستوس (در منابع اسلامی : ثاوفرسطس ، ح 372ـ ح 288 ق م ؛
ص 140) تگرگ را قطره بارانی منجمد شده دانسته است . از نظر آپولونیوس تیانایی (در منابع اسلامی : بلینوس / بلیناس حکیم ، سدة اول میلادی ؛
ص 217ـ 218) باد ابر را می فشرد و سبب بارش باران می شود و چون سرما در هوا بر آن غلبه می کند، قطرات باران منجمد و تبدیل به تگرگ می شوند. کوچکی و بزرگی دانة تگرگ به علت زیادی یا کمی آب موجود در آن است که این زیادی و کمی بر اثر شدت و ضعف باد به وجود می آید. کِندی (متوفی نیمة دوم سدة سوم ؛
ج 2، ص 80 ـ81)، مطهربن طاهر مَقدِسی (سدة چهارم ؛
ج 1، ص 295) و حسن بن بهلول (سدة چهارم ؛
ص 292) کمابیش آرای ارسطو را بازگو کرده اند.

ابن سینا (370ـ 428) در کتابهایش آرای ارسطو و مشاهدات خود را بیان ، و در عین حال آرای مستقلی نیز عرضه کرده است . او باد را از اسباب تشکیل تگرگ دانسته است ؛
باد سردی که ابر گرم نزدیک به زمین را جمع و اجزای آن را با سرما منجمد می کند. تگرگ در تابستان کم می شود، چون بخار مرطوب سنگین در این فصل کم است . در زمستان نیز تگرگ کم می شود، زیرا ابر منجمد می گردد (1404، ج 2، فن 5، ص 37ـ 38؛
برای دیگر کتابهای ابن سینا که در بارة تگرگ مطالبی دارند رجوع کنید به النجاة من الغرق فی بحر الضلالات که گزیده ای از شفا ست ، ص 310ـ 311؛
طبیعیات دانشنامة علائی ، ص 67؛
قُراضة طبیعیات ، منسوب به ابن سینا، ص 113؛
برای تفصیل آرای ابن سینا رجوع کنید بهباران * ، بخش سوم ).

ابوریحان بیرونی (همانجا) بر خلاف نظریة ارسطویی رایجِ روزگار خویش ، نه پدیده های جوّی ، که برجها را سبب آثار علوی می داند، چنانکه برج حَمَل را «کنندة رعد و باران و تذرگ » دانسته است . از دانشمندان سپسین ، شهمردان بن ابی الخیر (متوفی پس از 475؛
ص 427ـ 428)، ابوحاتم مظفربن اسماعیل اسفزاری (همعصر او؛
ص 13) و ابن سَهْلان ساوی (نیمة نخست سدة ششم ، ص 21ـ22) آرایی ارسطویی و مشابه هم عرضه کرده اند (برای اطلاع از آرای اخوان الصفا، سدة چهارم ؛
ابوالبرکات بغدادی ، متوفی 545؛
و زکریا قزوینی ، متوفی 682، رجوع کنید به باران * ، بخش سوم ).

محمدبن محمودبن احمد طوسی (نیمة دوم سدة ششم ) نیز از جمله کسانی بود که بر نقش باد در تشکیل تگرگ تأکید داشت . به عقیدة او (ص 84 ـ 85)، برف بخاری (ابری ) است که در هوا سرد شده است و اگر هوا متحرک باشد و آن را بگرداند، تبدیل به تگرگ می شود. شرف الدین محمد مسعودی مروزی (نیمة دوم سدة ششم ؛
ص 95ـ96) نیز پیرو نظریات ارسطو بود. حسینی اصفهانی (نیمة دوم سدة نهم ؛
ص 52) و مؤلف گمنام رساله در شناخت کاینات جوّ و طبقات هوا و خاک (ص پنجم ) ــ که به نام شاه عباس اول صفوی (حک : 996ـ 1038) تألیف شده است ــ نیز سخنان مسعودی مروزی را تکرار کرده اند.

محمدبن محمود شمس الدین آملی (سدة هشتم ) نظر تازه ای داده است : اگر بخار بالا رود و سرمای شدیدی بدان عارض شود، چنانکه به تمامی اجزای آن بخار، پیش از اجتماع آن ، برسد برف خواهد بارید، و اگر پس از اجتماع اجزای آن برسد، تگرگ خواهد بارید و به واسطة حرکت ، شکلی مدور می یابد (ج 2، ص 538). صدرالدین شیرازی (979ـ1050) مشابه آرای شمس الدین آملی را با تفصیل بیشتر باز گفته است ( رجوع کنید به ص 169).

در منابع دورة اسلامی ، برای دو سنگ خواصی مرتبط با تگرگ قائل شده اند: حجرالبَرَد، سنگی که تگرگ از آن می گریزد و در ایام تگرگ برای جلوگیری از بارش و زیان آن برای کشاورزی ، آن را در محل بلندی می آویزند، و آن را بزرگ ( تَزَرْگ ؟ ) مُهره نیز خوانده اند (نصیرالدین طوسی ، ص 159)؛
سنگ باران / حجر مَطَر که نوشته اند می تواند باران و برف و باد و تگرگ به وجود بیاورد و جماعتی از ترکان آنقدر در کاربرد آن مهارت دارند که در هر فصلی با آن باران و برف و باد و تگرگ به وجود می آورند (همان ، ص 161).

مردم خراسان بر این باورند که برای جلوگیری از ریزش تگرگ ، باید دانة تگرگی در دهان گذارد و نجویده بلعید یا دانة تگرگی را به نیت «کلید کردن » ریزش آن ، در کلیددان کنار در انداخت (شکورزاده ، ص 349).

واژة بَرَد در قرآن نیز به کار رفته است (برای اطلاع از تفسیرهای آن رجوع کنید به باران * ، بخش دوم ).


منابع :
(1) ژاله آموزگاریگانه ، تاریخ اساطیری ایران ، تهران 1374 ش ؛
(2) محمدتقی ابراهیم پور، واژه نامة کردی ـ فارسی ، تهران 1373 ش ؛
(3) ابن رشد، رسائل ابن رشد، رسالة 4: کتاب الا´ثار العلویة ، حیدرآباد دکن 1366/ 1947؛
(4) ابن سهلان ساوی ، الرسالة السنجریة فی الکائنات العنصریة ، در دو رساله در بارة آثار علوی ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1337 ش ؛
(5) ابن سینا، الشفاء، الطبیعیات ، ج 2، الفن الخامس : المعادن و الا´ثار العلویة ، چاپ ابراهیم مدکور، قاهره 1385/ 1965، چاپ افست قم 1404؛
(6) همو، طبیعیات دانشنامة علائی ، تهران 1353 ش ؛
(7) همو، قراضة طبیعیات ، با مقدمه و حواشی و تصحیح غلامحسین صدیقی ، تهران 1332 ش ؛
(8) همو، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1364 ش ؛
(9) ابوحاتم اسفزاری ، رسالة آثار علوی ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1356 ش ؛
(10) ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(11) ایرج افشار، واژه نامة یزدی ، تنظیم و آوانویسی از محمدرضا محمدی ، تهران 1368 ش ؛
(12) احمد اقتداری ، فرهنگ لارستانی ، تهران 1334 ش ؛
(13) المپیودورس ، تفسیر المفیدوروس لکتاب ارسطاطالیس فی الا´ثار العلویة ، نقل حنین بن اسحاق و اصلاح اسحاق بن حنین ، در شروح علی ارسطو مفقودة فی الیونانیة و رسائل اخری ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، بیروت 1986؛
(14) اوستا، یشت ها ، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره وشی ، تهران 1356 ش ؛
(15) حمید ایزدپناه ، فرهنگ لری ، تهران 1343 ش ؛
(16) بلینوس ، سرّالخلیقة و صنعة الطبیعة : کتاب العلل ، چاپ اورسولا وایسر، حلب 1979؛


(17) بندهش ، ( گردآوری ) فرنبغ دادگی ، ترجمة مهرداد بهار، تهران 1369 ش ؛
(18) ابوالقاسم پورحسینی ، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان ، کرمان 1370 ش ؛
(19) تئوفراستوس ، کتاب الا´ثار العلویة لثاوفرسطس ، در مجلة تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة ، چاپ فؤاد سزگین ، ج 1، فرانکفورت 1405/ 1985؛
(20) ابراهیم جعفرپور، اقلیم شناسی ، تهران 1373 ش ؛
(21) حسین بن بهلول ، کتاب الدلائل ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیة استانبول ، مجموعة حکیم اوغلی ، ش 572، فرانکفورت 1405/ 1985؛
(22) غیاث الدین علی حسینی اصفهانی ، دانش نامة جهان ، چاپ سنگی بمبئی 1291؛
(23) رساله در شناخت کاینات جوّ و طبقات هوا و خاک ، نسخة خطی کتابخانة مجلس شورای ملی ، ش 3/621؛
(24) ابراهیم شکورزاده ، عقاید و رسوم مردم خراسان ، تهران 1363 ش ؛
(25) محمدبن محمود شمس الدین آملی ، نفائس الفنون فی عرایس العیون ، ج 2، چاپ ابراهیم میانجی ، تهران 1379؛
(26) شهمردان بن ابی الخیر، نزهت نامة علائی ، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1362 ش ؛
(27) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، شرح الهدایة الاثیریة ، ( چاپ سنگی تهران 1313 ) ، چاپ افست ( بی جا، بی تا. ) ؛
(28) محمدبن حسن طرسوسی ، داراب نامة طرسوسی ، چاپ ذبیح اللّه صفا، تهران 1356 ش ؛
(29) محمدبن محمود طوسی ، عجایب المخلوقات ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1345 ش ؛
(30) بهرام فره وشی ، واژه نامة خوری ، تهران 1355 ش ؛
(31) محمدرضا کاویانی و بهلول علیجانی ، مبانی آب و هواشناسی ، تهران 1371 ش ؛
(32) یعقوب بن اسحاق کندی ، رسائل الکندی الفلسفیة ، چاپ محمدعبدالهادی ابوریده ، قاهره 1369ـ1372/ 1950ـ1953؛
(33) محمدبن مسعود مسعودی مروزی ، رساله ای در بارة آثار علوی ، در دو رساله در بارة آثار علوی ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران : فرهنگ ایران زمین ، 1337 ش ؛
(34) مطهربن طاهر مقدسی ، آفرینش و تاریخ ، مقدمه ، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1374 ش ؛
(35) دیوید نیل مکنزی ، فرهنگ کوچک زبان پهلوی ، ترجمة مهشید میرفخرایی ، تهران 1373 ش ؛
(36) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، تنسوخ نامة ایلخانی ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1363 ش .

/ نگار نادری /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3814
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست