پیشوا(1) ، بخش و شهری در جنوب شرقی استان تهران ، در شهرستان ورامین .

1) بخش . از شمال به تپه های کم ارتفاع دامنه های جنوبی رشته کوه البرز، از مشرق به شهرستان گرمسار و بخش ایوانِکی (در استان سمنان )، از جنوب به بخش جوادیه ، از مغرب به بخش مرکزیِ شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت محدود می شود و مشتمل است بر دو دهستانِ عسکریه و بهنام سوختة جنوبی ، و شهر پیشوا. آبادیهای آن در دشت گسترده ای قرار گرفته اند. این دشت ، با شیب ملایمی از مغرب به مشرق (ادامة دشت ورامین ) امتداد دارد. برخی از آبادیهای آن نام کهن دارند، مانند ماسین و قلعه سین و سَناردَک که در قرن ششم از آبادیهای شیعه نشین ( و ظاهراً زمانی مرکز ناحیه ) بوده است (اصلانی ، ص 44؛ عبدالجلیل قزوینی ، ص 593 ـ594). برخی ، محله های امروزی پیشوا، مانند بی بی هور و بی بی نور، را با آناهیتا بی ارتباط نمی دانند (دماوندی ، ص 11).

زمینهای کشاورزی و باغهای پیشوا در قدیم با آب نهرهای منشعب از جاجرود و قنات آبیاری می شد، اما امروزه با چاههای عمیق و نیمه عمیق آبیاری می شود (رضایی ، ص 67، 70). نهرهای خاوه و آب قلیان ، زمینهای کشاورزی آبادیِ قلعه کُرد (در شمال غربی ) را آبیاری می کنند، و سند اجارة «حقابة » آن برای اهالی پیشوا از دورة ناصرالدین شاه در دست است . قدیمترین قنات آن به نام سناردک نیز از آبادی سناردک می گذرد (همان ، ص 67، 68). محصولات عمدة پیشوا گندم ، جو، ذرت ، پنبه ، میوه و تره بار است . زنبورداری و مرغداری صنعتی ، و اخیراً تولید قارچ ، در آنجا رایج است . فرشبافی از جمله صنایع دستی آنجاست . از گیا گل گاوزبان ، کاسنی و خاکشیر؛ و از زیا، شغال ، گرگ ، روباه ، خرگوش ، قوچ ، میش ، کبک ، بلدرچین ، مرغابی و غاز دارد (همان ، ص 52 ـ53،61،63ـ64؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح جمهوری اسلامی ایران ، ج 38، ص 62). بادهایی به نامهای جوزا در خرداد، سام یا خَشو در تابستان ، باد سردی به نام بهمن ، باد کوه در شمال ، باد قبله در جنوب و

باد شهریاری یا قاقازن در آنجا می وزد (رضایی ، ص 45ـ47).

راه ورامین ـ پیشوا ـ جلیل آباد ـ شریف آباد از آن می گذرد.

راه آهن سراسری ایران در جادة قدیمی ورامین ـ ری ـ پیشوا ایستگاه دارد.

بر اثر کاوشهای باستانشناسی در آبادی چاله مورد/ چاله مورت ، در یک کیلومتری شمال شرقی شهر پیشوا، کوره های پخت سفال و گورستانی با سه تا پنج دورة دفن ، متعلق به دورة پیش از ظهور زرتشت و پس از آن کشف شده است (دماوندی ، ص 10). در 1370ش نیز در شمال غربی پیشوا در تپه شغالی ، آثاری از اواخر هزارة ششم و هزارة پنجم قبل از میلاد پیدا شد (اصلانی ، ص 30).

2) شهر (جمعیت طبق سرشماری 1375ش ، 884 ، 29تن ). در دهستان عسکریه ، در حدود هفت کیلومتری جنوب شرقی شهر ورامین ، بر سر جادة قدیمی ورامین (از طریق کویر به اصفهان و خوار) قرار دارد و مشتمل است بر محله های قلعه کُرد، سناردک ، پاچنار، شهیدگاه و بالاکوه (رضایی ، ص 20ـ21). شمال آن را بترتیب از مشرق به مغرب ، تپه های باغکوه ، شهیدگاه ، نقارخانه و قلعه کرد فرا گرفته است (همان ، ص 33). اراضی آن در جنوب به دشت منتهی می شود. اراضی و باغهای سناردک در جنوب و مشرق آن واقع است . شهر پیشوا دارای بازار سرپوشیده ای است که از مغرب تا مشرق نزدیک بقعه ای به نام امامزاده جعفر امتداد دارد و در آن مجموعه ای از آثار تاریخی (اصلانی ، ص 26ـ27)، و در کنار آن دو کاروانسرای قدیمی به نامهای ملاعلی و چال خِشتی دیده می شود.

با احداث راه آهن سراسری در 1317ش و احداث ایستگاه پیشوا در اراضی سناردک ، نام یکی از آبادیهای آن به نام امامزاده جعفر به «پیشوا» تغییر یافت (همان ، ص 23). ظاهراً آبادی قدیمی امامزاده جعفر به لحاظ واقع بودن در نزدیک بقعه ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) گسترش یافته و جانشین سناردک شده است . ده پیشوا به دلیل افزایش جمعیت ، در 1366ش تبدیل به شهر شد (ایران . وزارت کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت ، ص 8). پیشوا با راه اصلی به ورامین و شریف آباد (جادة اصلی تهران ـ گرمسار) و با جاده ای از جنوب و جنوب غربی با ایستگاه تثبیت شنی (ایستگاه راه آهن ابردژ) ارتباط دارد ( رجوع کنید به رضایی ، ص 77ـ79؛ ایران . وزارت راه و ترابری ، ص 39). جادة قدیمی دورة صفویه از طریق کاروانسرای قصر بهرام ، از بالای امامزاده جعفر (پیشوا) به سوی جنوب امتداد داشته است (مستوفی الممالکی ، ص 220ـ222). نخستین دبستان شهر پیشوا در 1300ش افتتاح شد (رضایی ، ص 11) و اکنون مراکز آموزش عالی نیز دارد.

زیارتگاه امامزاده جعفر در این شهر، منسوب به جعفر از فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام است که گفته می شود در توابع ورامین به شهادت رسیده است (همان ، ص 138ـ139). اهالی پیشوا محل شهادت او را در محلة «شهید گاه » کنونیِ شهر می دانند. امروزه این امامزاده از زیارتگاههای مشهور منطقه به شمار می آید. زنان عمدتاً در شبهای جمعه و مردان در بقیة روزها به زیارت آن می روند. این زیارتگاه مشتمل است بر صحن و ایوان و حرم و گنبدی بزرگ . بر روی ضریح آن کتیبه ای با تاریخ 944 وجود دارد و پایین آن نام شاه طهماسب و تاریخ 956 حک شده است (اصلانی ، ص 44، 61؛ مشکوتی ، 274ـ 275). در 1227، در زمان فتحعلی شاه قاجار، بقعه تعمیر و در ضلع شرقی آن ایوانی ساخته شد (مشکوتی ، ص 275). در ایوان شرقی و ضریح و گنبد آن کتیبه هایی دیده می شود (اصلانی ، ص 61ـ62، 71).

---

منابع :
(1) حسن اصلانی ، آشنایی با سلالة پاکان : امامزاده جعفربن موسی الکاظم (ع )، «پیشوا»، تهران 1377 ش ؛
(2) ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچة مسافات راههای کشور ، تهران 1362 ش ؛
(3) ایران . وزارت کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . دفتر تقسیمات کشوری ، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1374 ش ؛
(5) همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377 ش ؛
(6) همو، نشریة تاریخ تأسیس دار: ( تقسیمات کشوری 1378 ) ، تهران 1378 ش ؛
(7) مجتبی دماوندی ، شرح و بررسی زندگانی و معرفی آثار علامه قطب الدین رازی ورامینی ، ورامین : دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین ، ( بی تا. ) ؛
(8) جعفر رضایی ، پیشوا: ناحیه ای از بلوک ورامین ، تهران 1354 ش ؛
(9) سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح جمهوری اسلامی ایران ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 38: تهران ، تهران 1370 ش ؛
(10) عبدالجلیل قزوینی ، نقض ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1358 ش ؛
(11) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ؛
(12) احمد مستوفی الممالکی ، «قصر بهرام گور»، یغما ، سال 11، ش 5 (مرداد 1337)؛
(13) نصرت الله مشکوتی ، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، تهران 1349 ش ؛
(14) نقشة عمومی کشور جمهوری اسلامی ایران ، تهران : مؤسسة جغرافیائی ارشاد، ( بی تا. ) .

/ خسرو خسروی /