تقی الدین راصد ، محمدبن معروف ، دانشمند برجسته و جامع الاطراف قرن دهم ، صاحب آثار متعددی در زمینة ستاره شناسی ، ریاضیات ، مکانیک و مهندسی ، نورشناسی ، پزشکی و بازداری . او را راصد شامی (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 982)، دمشقی و مصری نیز خوانده اند ( > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 199؛
د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «تقی الدین بن محمدبن معروف »).

تقی الدین در 932 به دنیا آمد. وی در ابتدای کتابش ، الطرق السنیـّة فی الا´لات الروحانیة (ص 1)، زادگاه خود را دمشق ذکر کرده و در آخرین برگ کتاب دیگرش ، ریحانة الروح فی رسم الساعات علی مستوی السطوح ، نسب خانوادگی خود را تا هشتمین سلف بر شمرده است . بر اساس این شجره نامه ، نسب او به دو تن از امیران تحت فرمان صلاح الدین ایوبی (قرن ششم )، مؤسس سلسلة ایوبیان ، می رسد (برای آگاهی بیشتر در بارة این شجره نامه و برخی منابع در بارة اجداد تقی الدین رجوع کنید به > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، همانجا). پدر تقی الدین ، معروف بن احمد، قاضی و از مدرسان برجستة مدرسه های دمشق بود (همانجا؛
حسن ، ص 17ـ 18).

نام چند تن از استادان تقی الدین که او نزد آنان حدیث و تفسیر و فقه و ریاضی و طب آموخت ، در دست است ( > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 200، به نقل از حاجی خلیفه ) و تقی الدین در اشعار خود به نام دو تن از استادانش ، ابی الفتح مالکی و سعدالدین شاعر، اشاره کرده است (خَفاجی ، ص 80). محمدبن ابوالفتح صوفی نیز احتمالاً استاد او در ستاره شناسی بوده است ( > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، همانجا).

تقی الدین تا پیش از مهاجرت دومش به قسطنطنیه (استانبول فعلی ) و همکاری با سلطان سلیم دوم ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، در سرزمینهای گوناگون اسلامی زندگی کرد، اما نمی توان خط سیر دقیق مراحل زندگی او را در این سرزمینها تعیین کرد. به



نوشتة خودش در الطرق السنیـّة (ص 77) در 953 در قسطنطنیه بوده است . او ظاهراً در دو مرحله از زندگی خویش در مصر می زیسته است . در بعضی منابع به منصب قضای او در مصر اشاره شده است (حسن ، همانجا). درصورتی که خبر سفر او به قسطنطنیه در حدود 957 (به نقل از > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، همانجا) صحیح باشد، نمی توان تشخیص داد که وی بین سالهای 953 تا 957 در کجا اقامت داشته است . نخستین قراین در بارة زمان زندگی او در مصر، از لابلای چند اثرش ، از جمله الطرق السنیـّة (تألیف 959)، به دست می آید. در این کتاب (ص 3) او علی پاشا (والی مصر و سپس صدراعظم عثمانی ) را ستوده و نوشته که در خدمت او بوده است . تقی الدین در 963 نیز در مدارس شیخونیه و صَرْغَتْمشی

قاهره تدریس می کرده است (ابن ساعاتی ، مقدمة دُهْمان ، ص 69). آگاهی بعدی ما از زندگی او، داشتن منصب قضا

در نابلس (شهری در فلسطین ) است . او در پایان یکی دیگر

از آثارش ، الکواکب الدرّیة فی وضع البِنکامات الدوریة ،

آورده که آن را در 966 در نابلس نوشته است (حسن ، ص 19). همچنین به نوشتة حاجی خلیفه (ج 2، ستون 940)، تقی الدین کتاب ریحانة الروح فی رسم الساعات علی مستوی السطوح را در 975 در یکی از قرای نابلس تألیف کرده است . تقی الدین در مصر و فلسطین علاوه بر امر قضا به رصدهای نجومی نیز می پرداخت . دومین سفر او به قسطنطنیه در 978، مقارن با سالهای پایانی حکومت سلطان سلیم دوم ، سلطان عثمانی (974ـ 982)، صورت گرفت ( > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، همانجا). تقی الدین در آنجا به خواجه سعدالدین ملقب به معلم السلطان ، از نزدیکان سلطان سلیم ، پیوست و با یاری او، در 979 جانشین مصطفی چلبی (منجم باشی سلطان سلیم ) شد.

با به حکومت رسیدن سلطان مراد سوم ، سلطان عثمانی (982ـ 1003)، تقی الدین موردتوجه قرار گرفت و به توصیة خواجه سعدالدین و محمدپاشا (صدراعظم )، سلطان مراد به او دستور داد رصدخانه بسازد. این رصدخانه که ساخت آن در 983 شروع شد و در 985 پایان یافت ، در تپه های مشرف به قسطنطنیه به نام ارتفاعات توپخانه (همانجا) بنا گردید. در ابتدای کار، رصدخانه موردتوجه سلطان بود و تقی الدین به سبب تأسیس آن پاداش خوبی دریافت کرد (حسن ، ص 20ـ21). در شب اول رمضان 985 دنباله دار درخشانی در آسمان پدیدار شد و تقی الدین ظهور آن را نشانة پیروزی لشکریان سلطان در نبرد با شاه اسماعیل دوم صفوی دانست (علاءالدین منصور شیرازی ، ص 141؛
هامر ـ پورگشتال ، ج 2، ص 1486ـ1487؛
حسن ، ص 20). این پیشگویی به حقیقت پیوست ، اما شیوع هم زمان بیماری طاعون و مرگ بسیاری از مردم ، از جمله چند شخصیت مهم (حسن ، همانجا)، و نیز سعایت برخی افراد، باعث شد تا سلطان از ادامة کار رصدخانه بیمناک شود و دستور به انهدام آن دهد. در نامة مفتیِ وقت قسطنطنیه (شمس الدین احمد) به سلطان ، تقاضای انهدام رصدخانه شده است (عطائی ، ص 286)، ازینرو در ذیحجّة 987 به دستور سلطان رصدخانه را ویران کردند ( > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 201). این اقدام موجب آزردگی تقی الدین شد و او عزلت گزید و سرانجام در 993 در استانبول (و به نوشتة گروهی ، در دمشق ) درگذشت (همانجا).

چگونگی ساخت رصدخانه ، و ابزارهای آن و عاقبت کار آن را شاعری ایرانی به نام علاءالدین منصور شیرازی در بخشی از منظومة شهنشاهنامة خود آورده است . این منظومه یکی از مهمترین منابع ، در بارة زندگی تقی الدین ، از سالهای پیوستن او به سلطان مرادسوم تا عاقبت کار رصدخانه ، به شمار می آید (برای آگاهی از این بخش از متن منظومه رجوع کنید به علاءالدین منصور شیرازی ، ص 129ـ144).

از شاگردان تقی الدین تنها شخصی به نام عبدالقادربن محمد مَنوفی را می شناسیم که در کتابی که در بارة ستاره شناسی

تألیف کرده ، تقی الدین را «سیدنا» و «مولانا» خوانده است (کینگ ، ج 2، بخش 1، ص 341؛
برای آگاهی از سایر جزئیات زندگی تقی الدین رجوع کنید به د. ترک ، ذیل «تقی الدین ، محمد»؛
> تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 197ـ202).

بررسی تعداد آثار تقی الدین در رشته های گوناگون علمی (بیش از بیست رساله در زمینة ستاره شناسی و گاه شماری و قبله یابی ، هفت رساله در ریاضیات ، دو رساله در مکانیک ، یک رساله در نورشناسی ، یک رساله در پزشکی و رساله ای در بازداری ) بیانگر توجه و علاقة خاص او به ستاره شناسی

است . او به رغم آثار اندکش در زمینة مکانیک ، به سبب مهارتش در این علم ، بویژه در حکومت عثمانی ، مهندسی نامدار و مشهور بوده است .

تقی الدین پیش از عزیمت به قسطنطنیه و ساخت رصدخانه ، در قاهره چاهی به عمق 25 متر حفر کرد که برای بهبود کیفیت رصد ستارگان از آن استفاده می کرد (علاءالدین منصور شیرازی ، ص 133؛
نیز رجوع کنید به صاییلی ، ص 294). او بعداً در رصدخانة قسطنطنیه نیز چاهی به همین منظور حفر نمود. علاءالدین منصور شیرازی (ص 138ـ139) ده نمونه از آلات نجومی این رصدخانه را نام برده است (نیز رجوع کنید به صاییلی ،









ص 300). از همکاران تقی الدین در این رصدخانه اطلاع دقیقی در دست نیست . تنها علاءالدین منصور شیرازی (ص 138)

اشاره کرده است که پانزده تن در کار رصد با تقی الدین همکاری داشته اند. خود تقی الدین نیز از منجمی یهودی به نام داوود ریاضیدان نام برده که در 985 در سالونیک (شهری در یونان امروزی که در آن زمان جزو قلمرو عثمانی بود) زندگی می کرده و با او مکاتبه داشته است . اگرچه پاره ای از دستاوردهای تقی الدین در زمینة ستاره شناسی در کتابهای مهم نجومی او مانند جریدة الدرر و خریدة الفِکر و سدرة منتهی الافکار فی ملکوت الفلک الدّوار آمده ، اما باید در نظر داشت که در مدت کوتاه (کمتر از سه سال ) فعالیت رصدخانة کوچک قسطنطنیه (به تعبیر علاءالدین منصور شیرازی ، ص 138: «رصدخانة مختصر»)، تقی الدین نمی توانست با رصدهای منظم و مداوم به نتایج شایان توجهی دست یابد. با این حال ، وی بر اساس رصدهایش ، روش جدیدی برای محاسبة مشخصه های نجومی خورشید ابداع کرد که بعدها حتی کپرنیک و تیکوبراهه به آن دقت

دست نیافتند (تکلی ، ص 226). در مینیاتوری در نسخة خطی منظومة شهنشاهنامه (صاییلی ، ص 478، تصویر 6؛
ابن ساعاتی ، تصویر مقابل ص 72)، تقی الدین و پانزده همکارش در کنار کره ای جغرافیایی دیده می شوند که بر روی آن موقعیت

قاره ها بر اساس آخرین دانسته های آن روز ترسیم شده

است . همچنین یک ساعت مکانیکی ، یک ساعت شنی و چند ابزار نجومی دیگر در این تصویر وجود دارد (صاییلی ،

ص 294ـ 295؛
د. اسلام ، همانجا). این رصدخانه ، آخرین

رصدخانة مهم دورة اسلامی به شمار می آید ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «علم الهیئة »).

مهمترین دستاورد تقی الدین در زمینة ریاضیات ، تنظیم جدولهای مثلثاتی با استفاده از کسرهای دهدهی است . وی در جریدة الدرر و خریدة الفکر (گ 4 پ و ر) از آنها با عنوان «جدول الجیوب الاعشاریّة و جدول الظل الاعشاری » یاد کرده و گفته است که نخستین بار غیاث الدین جمشید کاشانی کسرهای دهدهی را ابداع و از آنها بویژه در نجوم استفاده کرده است (برای آگاهی از پژوهشهای کاشانی در بارة کسرهای دهدهی رجوع کنید به قربانی ، ص 177ـ194؛
برای آگاهی بیشتر در بارة پژوهش تقی الدین در این زمینه رجوع کنید به ذکی ، ج 1، ص 202؛
> تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 203).

پژوهشهای تقی الدین در بارة مهندسی و مکانیک متنوعتر از تحقیقات او در دیگر زمینه هاست . آثار تقی الدین در این زمینه ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) شامل طراحی انواع وسایل خودکار با کاربردهای گوناگون ، مانند زمان سنجی (طراحی ساعتها)، انتقال و بالا فرستادن آب (تلمبه ها) و بلند کردن اشیای سنگین (جرّ اثقال )، است و می توان او را ادامه دهندة سنّت علمی بنوموسی * در کتاب الحیل و اسماعیل جَزَری * ملقب به بدیع الزمان در معرفة الحیل الهندسیة دانست (حسن ، ص 33). تقی الدین بعضی وسایل مهم مکانیکی را نیز معرفی کرده که پیش از او به آنها اشاره ای نشده است (همانجا). شرحی که او در کتاب الطرق السنیّـة (ص 76ـ79) در بارة استفاده از فشار بخار آب برای چرخاندن سیخی بر روی آتش (نوعی فِر دوار) و چگونگی ساخت آن با همکاری برادر بزرگترش نوشته (همانجا)، تقریباً یک قرن پیش از استفاده از نیروی محرک بخار آب در غرب است (حسن ، ص 34ـ 35؛
محقق ، ص 134، پانویس 2). او در این کتاب (ص 4ـ9) به شرح ساخت نوعی ساعت مکانیکی نیز پرداخته که موقعیت خورشیدوماه و روزهای ماههای قمری را نشان می دهد. طرح کلی این ساعت شبیه نمونه ای است که ابوریحان بیرونی در کتاب استیعاب

خود (ص 219ـ 228) شرح داده ، ولی طرح تقی الدین نسبتاً کاملتر از طرح بیرونی است . وی برای رصدخانة استانبول

نیز ساعت خاصی ساخته بود که در رصدهای نجومی به کار می رفت . در بخشهای دیگر کتاب الطرق السنیّـة ، تقی الدین

دو تلمبه بر اساس کار جزری اما پیشرفته تر از آن ، طراحی

کرده است ؛
یکی با دو استوانة متقابل (مِضَخّة ذات الاسطوانتین المتقابلتین ) و دیگری با شش استوانة یکپارچه (مضخّة ذات الاسطوانات الستّه ؛
حسن ، ص 39ـ42، 47ـ50؛
حسن وهیل ، ص 49ـ52، 59؛
نیز رجوع کنید به تصویر 2). علاوه بر اینها، او دو تلمبة دیگر نیز طراحی کرد که پیش از وی ساخته نشده بود (حسن ، ص 43ـ46).

برخی آثار مهم تقی الدین در زمینة نجوم عبارت اند از: 1) جریدة الدّرر و خریدة الفکر ، که زیج مختصر لاسطمبول (کینگ ، ج 2، بخش 1، ص 138) نیز نامیده شده است ( > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 203ـ204؛
آلوارت ، ج 5، ص 174ـ 175). 2) الدّرّ ( العقد ) النّظیم فی تسهیل التقویم ، که تلخیص زیج الغ بیگ است (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 72؛
حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 736) و تألیف آن را به عبدالرحمان صالحی ، مُوقّ تِ مسجد اموی دمشق ، نیز نسبت داده اند (استوری ، همانجا؛
سوتر، ج 1، ص 199). 3) سدرة منتهی الافکار فی ملکوت الفلک الدّوار یا زیج شهنشاهی ( > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 212)، که در آن تقی الدین نتایج رصدهای خود در رصدخانة قسطنطنیه را برای تصحیح و تکمیل زیج الغ بیگ آورده است . نسخه های موجود از این کتاب (احتمالاً به علت ناتمام ماندن کار رصد) ناقص اند (همانجا). تکلی بخشی از این کتاب را به چاپ رسانده است (حسن ، ص 28). 4) ریحانة الروح فی رسم الساعات علی مستوی السطوح ، در بارة ساعتهای آفتابی سنگی (رُخامه ) و چگونگی ساخت آنها ( > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، ص 207ـ 208). در 980، عمربن محمد فارِسْکوری (همکار ریاضیدان و منجمِ تقی الدین ) بر این کتاب شرحی به نام نفح الفیوح بشرح ریحانة الروح نوشت (کینگ ، ج 2، بخش 1، ص 597 ـ 598). 5) الثمار الیانعة من قطوف الا´لة الجامعة ، شرح تقی الدین بر رسالة الاشعة اللامعة فی العمل بالا´لة الجامعة ابن شاطر (کینگ ، ج 2، بخش 1، ص 533). «آلت جامعه » وسیله ای بود که ابن شاطر آن را اختراع کرد و انجام دادن تمامی اعمال مربوط به زمان سنجی ، در هر محلی با آن مقدور بود (سوتر، ج 1، ص 198). حاجی خلیفه (ج 1، ستون 105) این شرح را از مؤلفی ناشناس دانسته است . 6) شرح استخراج انصاف اقطار المدارات المتوازیة ، رسالة کوچکی در بارة محاسبة شعاع تصویر دایره های ارتفاع بر صفحة اسطرلاب . نسخه ای از آن به خط تقی الدین و به تاریخ 982 در کتابخانة مجلس شورای





اسلامی وجود دارد (حائری ، ج 23، ص 14؛
برای آگاهی از دیگر رساله های نجومی تقی الدین رجوع کنید به > تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 202ـ216).

تقی الدین در زمینة ریاضیات نیز آثاری دارد، از جمله : 1) رسالة بغیة الطلاب من علم الحساب ، در بارة حساب ، شامل سه مقاله در زمینة حساب هندی ، حساب نجوم و حساب کردن مجهولات و متفرقات ( > تاریخ منابع ریاضی در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 84 ـ 85). 2) کتاب النسب المتشاکلة فی الجبر و المقابلة در جبر (همان ، ج 1، ص 85؛
سوتر، ج 1، ص 198). 3) تحریر الاُکَر ثاوذوسیوس (تئودوسیوس ؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 142). این کتاب باقی نمانده است . کینگ (ج 2، بخش 2، ص 974) جدولهایی در چند برگ به نام جداول للضرب العشری به تقی الدین نسبت داده است (برای آگاهی از دیگر آثار تقی الدین در زمینة ریاضیات رجوع کنید به > تاریخ منابع ریاضی در دورة عثمانی < ، ج 1، ص 85 ـ87؛
ماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 563 ـ 565).

تألیفات تقی الدین در زمینة مهندسی و مکانیک عبارت اند از: 1) الطرق السنیّة فی الا´لات الروحانیّـة در بارة ابزارهای گوناگون مکانیکی . از این کتاب نسخه ای به خط خود تقی الدین در ایرلند وجود دارد (آربری ، ج 7، ص 73ـ74). احمد یوسف حسن آن را در 1346 ش / 1967 به صورت عکسی منتشر، و باب سوم آن را ــ که در بارة ساخت چهار نوع وسیلة انتقال آب به بالا (تلمبه کردن آب ) است ــ نقد و بررسی کرده و به همراه متن اصلی به چاپ رسانده است (حسن ، ص 38ـ50؛
برای آگاهی از تبویب و نسخه های خطی این کتاب رجوع کنید به صالحیه و فلیح ، ص 162ـ 165). 2) الکواکب الدُرّیة فی وضع البِنکامات الدوریة ، در بارة ساعتهای مکانیکی . این کتاب را رسالة فی علم البنکامات نیز نامیده اند (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 484). تقی الدین در این کتاب ساختار دو ساعت مکانیکی وزنه ای و فنری با بدنه ای به شکل مخروط ناقص را توضیح داده است . البته چنین ساعتهایی قبلاً در اروپا ساخته شده بود. وی در این اثر ساعتهای ارزان اروپایی را که به قلمرو عثمانی وارد می شد، بررسی کرده است (حسن و هیل ، ص 59). تکلی متن این رساله را در > ساعت در امپراتوری عثمانی در سدة شانزدهم و ( رسالة ) الکواکب الدّرّیة تقی الدین < منتشر کرده است .

کتاب تقی الدین در زمینة نورشناسی ، نور حدقة الابصار و نور حدیقة الانظار نام دارد (کینگ ، ج 2، بخش 2، ص 1033ـ 1034). او در این کتاب به بررسی آرای کمال الدین ابوالحسن فارسی * در کتاب تنقیح المناظر * ــ که خود نقد و تهذیبی از کتاب المناظر ابن هیثم است ــ پرداخته است . از دیگر مطالب کتاب اینهاست : بررسی مباحث کلی نور، انعکاس نور و ساختار کلی چشم انسان برای ادراک نور و شرح ساخت انواع آیینه ها، از جمله آیینه های مسطح و کروی و مخروطی و مقعر (سوتر، ج 1، ص 199؛
کینگ ، همانجا).

کتاب تقی الدین در پزشکی ، ترجمان الاطباء و لسان الالبّاء است . اگرچه این کتاب در گروه کتابهای پزشکی رده بندی شده (شِشَن و دیگران ، ص 153)، در واقع اثری در باب گیاهداروشناسی است و در آن نام گیاهان طبی با ترتیب الفبایی ، بعضی نامهای مترادف آنها در زبانهای گوناگون و خواص درمانی آنها آمده است (آلوارت ، ج 5، ص 632).

از تقی الدین رساله ای در زمینة بازداری به نام المصابیح المُزَهَّرة فی علم البزْدَرة باقی مانده است . این کتاب مشتمل است بر ده مقاله در بارة شکار با پرندگان شکاری (و نه الزاماً با «باز») و بخشی در بارة شکار با سگ و پلنگ . از این رساله یک نسخه در کتابخانة گوتا در آلمان وجود دارد (پرچ ، ج 4، ص 117).

---

منابع :
(1) ابن ساعاتی ، علم الساعات و العمل بها ، چاپ محمداحمد دهمان ، دمشق ?( 1401/ 1981 ) ؛
(2) ابوریحان بیرونی ، استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاصطرلاب ، چاپ محمداکبر جوادی حسینی ، مشهد 1380 ش ؛
(3) تقی الدین راصد، جریدة الدرر و خریدة الفکر ، نسخة خطی کتابخانة دولتی برلین ، ش 5699؛
(4) حاجی خلیفه ؛
(5) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ج 23، تهران 1376 ش ؛
(6) احمدیوسف حسن ، تقی الدین و الهندسة المیکانیکیة العربیة ؛
(7) مع کتاب الطرق السنیّة فی الا´لات الروحانیة ، حلب 1976؛
(8) احمدبن محمد خفاجی ، ریحانة الالبّاء و زهرة الحیاة الدنیا ، چاپ سنگی بولاق 1273؛
(9) صالح ذکی ، آثار باقیه ، استانبول 1329؛
رمضان ششن ، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی ، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات

(10) العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتوبات ترکیا ، استانبول 1404/ 1984؛
(11) محمدعیسی صالحیه و عبداللّه فلیح ، فهرس مخطوطات الفلاحة ـ النبات المیاه والری ، کویت 1408/ 1988؛
(12) محمدبن یحیی عطائی ، حدائق الحقائق فی تکمله الشقائق ، چاپ عبدالقادر اوزجان ، استانبول 1989؛
(13) علاءالدین منصور شیرازی ، «رصدخانة استانبول از زبان علاءالدین منصور شیرازی »، در مهدی محقق ، دومین بیست گفتار در مباحث ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم در اسلام ، به انضمام زندگی نامه و کتاب نامه ، تهران 1369 ش ؛
(14) ابوالقاسم قربانی ، کاشانی نامه : احوال و آثار غیاث الدین جمشید کاشانی ، تهران 1368 ش ؛
(15) دیوید ا. کینگ ، فهرس المخطوطات العلمیّة المحفوظة بدارالکتب المصریّة ، قاهره 1981ـ1986؛
(16) یوزف فون هامر ـ پورگشتال ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة میرزا زکی علی آبادی ، چاپ جمشید کیان فر، تهران 1367ـ1369 ش ؛




(17) W. Ahlwardt, Handschriften-Verzeichnisse Kخniglichen Bibliothek zu Berlin: Verzeichniss der arabischen Handschriften , vol. 5, Berlin 1893;
(18) A. J. Arberry, The Chester Beatty Library: a handlist of the Arabic manuscripts , vol. 7, Dublin 1964;
(19) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(20) EI 2 , s.vv. "Tak ¦ â ¤ al D ¦ â n b. Muh ¤ ammad b. Ma ـ ru ¦ f" (by D. A. King), " ـ Ilm al- hay ف a" (by D. Pingree);
(21) Ahmad Y. Hassan and Donald R. Hill, Islamic technology: an illustrated history , Paris 1992;
(22) G. P. Matvievskaya and B.A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ik ¢ h ¢ trudi ) V III th- XVII th cent. ), Moscow 1983;
Osmanli astronomi literatدrد tarihi=

(23) History of astronomy literature during the Ottoman period , compiled. by Ekmeleddin I hsanog § lu et al., ed. Ekmeleddin I hsanog § lu, Istanbul: I sla ª m Tarih, Sanat ve kدltدr Ara í t â rma Merkezi, 1997;
(24) Osmanl i matematik literatدrد tarihi=History of mathematical literature during the Ottoman period , compiled. by Ekmeleddin I hsanog § lu, Ramazan ì e í en and Cevat Izgi, ed. Ekmeleddin I hsanog § lu, Istanbul 1999;
Wilhelm Pertsch, Die orientalischen

(25) Handschriften Der herzoglichen Bibliothek zu Gotha , vol. 4, Gotha: Friedrich Andreas Perthes, [n.d.];
(26) Ayd â n Say â l â , The observatory in Islam , Ankara 1960;
(27) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1972;
(28) Heinrich Suter, Beitrجge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986;
(29) TA , s.v. "Takiyدddin, Muhammed b. el Emirد'l Nas â rد'd-din Mengدberti" (by S. Tekeli);
(30) Sevim Tekeli, "Sciences", in History of humanity, scientific and cultural development , vol. 5: from the sixteenth to the eighteenth century, ed. Peter Burke and Halil Inalcik, Paris: Unesco 1999.

/ حمیدرضا گیاهی یزدی /