تَرَه کی ، نورمحمد، سیاستمدار و رئیس جمهور افغانستان در 1357 و 1358 ش . وی در خانواده ای متوسط از عشیرة شَبی خِیلِ تیرة تره کی از قبیلة غلزاییِ قوم پشتون به دنیا آمد. خانواده اش کوچگر بودند. پدرش نظرمحمد، کشاورز و دامدار، و مادرش از سلیمان خیل (نیرومندترین تیرة قبیلة غلزایی ) بود (دولت آبادی ، ص 224؛ هایمن ، ص 139؛ دیتل ، ص 62؛ آدامک ، ص 187؛ هویدی ، ص 58). تره کی پس از به قدرت رسیدن ، تاریخ تولد خود را چهاردهم ژوئیة (روز فتح قلعة باستیل در جریان انقلاب فرانسه ) سالِ 1917 (سال وقوع انقلاب روسیه ؛ فرهنگ ، ج 2، ص 147؛ دولت آبادی ، ص 226) و زادگاهش را روستای سورگلی (کلمه ای پشتو به معنای «روستای سرخ » یا «قلعة سرخ ») در وُلُسوالی ناوه از توابع منطقة مُقُر در استان غزنه / غزنی اعلام کرد ( > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001؛ فرهنگ ، همانجا). بعضی ، تاریخ تولد و نام زادگاه تره کی را ساخته و پرداختة خود تره کی دانسته اند (دولت آبادی ، همانجا؛ فرهنگ ، ج 2، ص 147ـ 148).

پدر تره کی او را برای تحصیلات ابتدایی به مدرسه ای در روستای ناوه در ولسوالی ناوه فرستاد (آدامک ، همانجا). تره کی در کودکی به همراه عموی خود، امیرالملک ، که در کویتة هند بریتانیا کار می کرد، به کویته رفت و چند کلاسی درس خواند

و تا حدی زبان انگلیسی آموخت . در بازگشت به ناوه ، مدتی

در منزل اخترمحمدخان معلم خصوصی شد ( > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001؛ دولت آبادی ، ص 224). در 1311ش برای یافتن کار به قندهار رفت و به علت آشنایی با زبان انگلیسی در شرکت بازرگانی پشتون مشغول به کار شد. در 1314 ش به بمبئی منتقل ، و کاتبِ نمایندگی این شرکت در بمبئی شد. در بمبئی به تحصیلات خود و آموختن زبان انگلیسی ادامه داد. در آنجا با خان عبدالغفارخان ، که بعدها پدر پشتونستانِ مستقل نامیده شد، دیدار کرد. بعضی احتمال داده اند که وی در آنجا، بر اثر معاشرت با مارکسیستهای هندی ، با مبادی مارکسیسم آشنا شد ( > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001؛ آدامک ؛ دولت آبادی ؛ فرهنگ ؛ هویدی ؛ دیتل ، همانجاها).

تره کی در 1316ش به کابل رفت و با وساطت عمویش به «وزارت فواید عامه » راه یافت و در همان اوقات ، عضو هیئت تحریریة مجلة اقتصاد ، از انتشارات وزارت مالیه ، شد (دولت آبادی ، ص 224ـ225؛ > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001؛ دیتل ، همانجا). در سالهای جنگ جهانی دوم (1939ـ 1945)، عبدالمجید زابلی وی را مدیر بخش نفت «شرکت انحصار پترول و شکر» کرد، اما مدتی بعد به علت سوءمدیریت او را برکنار کردند. زابلی در 1324 ش او را دستیار اجراییِ امور خصوصی خود کرد، اما در 1331 ش به اتهام سوءاستفادة مالی ،وی را برکنار نمود (دولت آبادی ، ص 225؛ > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001؛ آدامک ، همانجا). تره کی به کمک عبدالرئوف بینوا، مدیرکل فرهنگستان پشتو، در ادارة مطبوعات رادیو کابل شغلی به دست آورد و در 1331ش معاون خبرگزاری باختر شد. او با پیوستن به حزب ویش زِلْمیان (تأسیس در 1325ش ) ــ که حزبی ملی گرا و طرفدار الحاق پشتونستان به افغانستان بود و شوروی نیز از آن حمایت می کردــ رسماً وارد فعالیتهای سیاسی شد. جلسات حزب در 1327ش در منزل تره کی در کابل برگزار می شد. تره کی در نشریة حزب ، اَنگار (خاکستر سوزان )، مقالات تندی می نوشت و از وضع جامعه انتقاد می کرد. با وجود این ، مقالات وی در این هنگام هنوز چپ گرایانه نبود. این نشریه در 27 فروردین 1330 تعطیل شد. تره کی در نتیجة همین فعالیتها تنزل مقام یافت و به بدخشان فرستاده شد (دولت آبادی ؛ > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001؛ آدامک ، همانجا؛ دیتل ، ص 63).

به دنبال دستگیری شماری از اعضای حزب ویش زلمیان ، تره کی به همراه هیئتی با صدراعظم ، شاه محمودخان ، ملاقات و به او ابراز وفاداری کرد. تره کی و عبدالرئوف بینوا به سبب ترس از بازداشت ، از حزب استعفا کردند و به پاس این اقدام ، در



1332 ش بترتیب وابستة مطبوعاتی سفارت افغانستان در واشنگتن و دهلی نو شدند(دولت آبادی ،همانجا؛ > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001)، اما پس از طی دوره ای شش ماهه ، سردار محمدنعیم ، سفیرکبیر، تره کی را به علت مسلط نبودن به زبان انگلیسی برکنار کرد. تره کی ضمن امتناع از بازگشت به کابل ، از امریکا تقاضای پناهندگی سیاسی کرد که پذیرفته نشد و او در مصاحبه ای مطبوعاتی ، مخالفت خود را با حکومت محمد داوودخان ، نخست وزیر جدید (1332ـ1342 ش )، اعلام کرد، اما پنج هفته بعد در کراچی مصاحبة خود را انکار و از سیاست داوود در قبال مسئلة پشتونستان حمایت کرد. تره کی سرانجام با وساطت بینوا و محمداکبر پروانی ، کنسول افغانستان در کویته ، به کابل نزد نخست وزیر بازگشت ( > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001؛ دولت آبادی ؛ آدامک ؛ دیتل ، همانجاها). وی پس از مدتی بیکاری ، در نمایندگی سازمان ملل و ادارة همکاری اقتصادی امریکا، مترجم شد.

تره کی در سالهای پایانی نخست وزیری محمد داوود به مسکو سفر کرد و کتابی با عنوان دموکراسی نوین در معرفی فلسفة مارکسیستی ، به فارسی تألیف و با اسم مستعار «نظرزاده » چاپ کرد. برخی معتقدند که این کتاب نوشتة نویسندگان فارسی زبان شوروی بوده است . در اوایل دهة 1340ش ، تره کی کوشید مترجم سفارت امریکا در کابل شود، اما موفق نشد. سپس دارالترجمة نور را تأسیس کرد که در واقع مکانی برای سازماندهی همفکرانش در قالب سازمانی سیاسی بود. تره کی به زبان انگلیسی آنقدر مسلط نبود که بتواند متون دشوار را ترجمه کند. شمار کارمندان وی نیز اندک بود. به نظر بعضی ، دارالترجمه مکان مناسبی برای تماس با عاملان شوروی بود (دولت آبادی ، همانجا؛ > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001).

تره کی ، سه ماه پس از استعفای محمد داوود، در مهر 1342 کار ترجمه را کنار گذاشت و تمام وقت خود را صرف فعالیتهای سیاسی کرد. او با همکاری و همفکری ببرک کارمل و چند تن دیگر از چپ گرایان هوادار شوروی ، حزب دموکراتیک خلق افغانستان را در یازدهم دی 1343 تأسیس کرد ( رجوع کنید به دموکراتیک خلق افغانستان * ، حزب ). در این تاریخ جلسه ای مخفیانه با شرکت حدود سی تن در خانة تره کی در کابل برگزار گردید و تره کی به عضویت کمیتة مرکزی و دبیرکلی حزب برگزیده شد (فدا یونس ، ج 1، ص 60ـ62؛ > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001). در 1344 ش تره کی به عنوان نامزد منطقة مقر در انتخابات مجلس شرکت کرد، اما موفق نشد. شمارة اول و دوم نشریة حزب ، هفته نامة خلق ، که صاحب امتیاز آن تره کی و مدیر مسئول آن بارق شفیعی بودند، در 22 فروردین 1345 منتشر شد، ولی در دوم خرداد 1345 توقیف گردید (حق شناس ، ص 309ـ310). در اردیبهشت 1346 حزب ، به علت اختلافات داخلی ، به دو جناح تقسیم شد و از سال بعد گروه تره کی به «خلق » و گروه کارمل به «پرچم » مشهور شدند. جناح پرچم پس از کودتای 1352 ش و روی کار آمدن داوود با وی همکاری کردند، اما جناح خلق همچنان از جذب شدن در حکومت و همراهی با آن امتناع داشتند (فرهنگ ، ج 2، ص 47ـ 48؛ آدامک ، همانجا). در دوازدهم تیر 1356 دو جناح با مساعدت سفارت شوروی در کابل متحد شدند و تره کی را به عنوان دبیرکل حزب برگزیدند (فرهنگ ، ج 2، ص 49ـ50؛ فدا یونس ، ج 1، ص 72).

پس از کشته شدن میراکبر خیبر (از رهبران جناح پرچم ) در 28 فروردین 1357، مراسم تشییع جنازة وی به تظاهرات ضدحکومتی تبدیل شد. دولت در ششم ثور (اردیبهشت ) 1357، شماری از سران حزب دموکراتیک خلق و از جمله تره کی را دستگیر کرد و روز بعد عناصر حزب در ارتش ، برضد حکومت داوود کودتا کردند و عصر همان روز سقوط حکومت از رادیو کابل اعلام شد. تره کی در هفتم اردیبهشت از زندان آزاد شد و سه روز پس از اینکه نظامیان قدرت را به شورای انقلاب واگذار کردند، رئیس جمهورِ جمهوری دموکراتیک خلق افغانستان شد و هم زمان نخست وزیری و ریاست شورای انقلاب را نیز بر عهده داشت و در هر سه منصب ، کارمل معاون وی بود (فرهنگ ، ج 2، ص 54ـ56، 82؛ حق شناس ، ص 296، 298، 300، 382؛ هالیدی ، ص 54ـ55، 64ـ65). در تیرماه همان سال ، بار دیگر اختلافات در حزب شدت گرفت و بسیاری از رهبران جناح پرچم را به عنوان سفیر به خارج از کشور فرستادند، از جمله کارمل به پراگ اعزام شد. یک ماه بعد چند تن از مقامات حزب ، عمدتاً از جناح پرچم ، به جرم توطئه برای براندازی حکومت دستگیر شدند. تره کی و حفیظ اللّه امین (وزیر امور خارجه )، اعضای جناح پرچم و از جمله سفرای وابسته به این جناح را از سمتهای خود برکنار کردند (فدا یونس ، ج 1، ص 72ـ73؛ فرهنگ ، ج 2، ص 87 ـ91؛ کوردووز و هریسون ، ص 34؛ هایمن ، ص 120ـ123؛ حق شناس ، ص 385ـ386).

تره کی در آذر 1357 در مسکو، پیمان دوستی بیست ساله ای



با حکومت شوروی امضا کرد. در 25 بهمن 1357 چند تن از اعضای جنبش ضدپشتون و مارکسیستیِ ستم ملی ، سفیر امریکا در کابل را ربودند و او در حملة نیروهای امنیتی برای آزادی وی کشته شد. به دنبال آن ، امریکا روابط خود را با افغانستان قطع کرد. روابط تیرة حکومت تره کی با دولتهای غربی و ایران و پاکستان موجب وابستگی بیشتر حکومت وی به شوروی شد (آدامک ، ص 188؛ فرهنگ ، ج 2، ص 99، 166ـ167).

اقدامات تره کی ، از جمله اصلاحات ارضی ، سوادآموزی اجباری زنان ، تعویض پرچم و سرود ملی که نیات کمونیستی وی را برای مردم آشکارتر ساخت و همچنین اعدامهای شتابزده و سرکوب کلیة مظنونان ، مخالفت مردم و پیشوایان مذهبی و رهبران قبایل را افزایش داد و به رشد روزافزون قیامهای مسلحانه بر ضد حکومت انجامید. حکومت نیز این قیامها را بشدت سرکوب کرد. تره کی پس از سرکوب کردن قیام مردم هرات در 24 اسفند 1357، برای جلب کمکهای بیشتر از شوروی ، از جمله درخواست نیرو برای سرکوب قیامهای مردمی ، در 29 اسفند 1357 به مسکو سفر کرد. در 7 فروردین 1358، تره کی تحت فشارِ حفیظ اللّه امین ، او را نخست وزیر کرد و در تیر 1358، امین وزیر دفاع نیز شد. با افزایش تدریجی قدرت امین ، جنگ قدرت میان او و تره کی شدت یافت (گروموف ، ص 36، مقدمة آریانفر، ص پانزده ؛ هایمن ، ص 145ـ147، 219؛ فرهنگ ، ج 2، ص 92ـ93؛ کوردووز و هریسون ، ص 44ـ45). در چنین اوضاعی ، تره کی برای شرکت در اجلاس غیرمتعهدها به هاوانا (کوبا) رفت و در بازگشت ، در مسکو با برژنف دیدار کرد. دولت شوروی برای کاهش اختلافات و تقویت حکومت او، تره کی را به کنار گذاشتن امین و همکاری با کارمل ترغیب کرد. برخی احتمال داده اند که تره کی و کارمل در مسکو با یکدیگر ملاقات کرده بودند (هایمن ، ص 220؛ کوردووز و هریسون ، ص 46؛ فرهنگ ، ج 2، ص 140ـ141).

تره کی پس از بازگشت به کابل ، سعی کرد امین را برکنار و دستگیر یا ترور کند، اما امین این نقشه را خنثی ' و وی را در 23 شهریور 1358 دستگیر کرد. سپس تره کی را در 16 یا 17 مهر 1358 به دستور امین خفه کردند. قبر او را بعدها مجاهدان افغانستان منفجر و نابود کردند (فرهنگ ، ج 2، ص 142، 146، 149؛ دیتل ، ص 72، 74؛ کوردووز و هریسون ، ص 47ـ 48).

اندیشه های تره کی ترکیبی از باورهای مارکسیستی و تمایلات قومیِ پشتون خواهی بود. وی خود را مبتکر نظریة انقلاب از بالا به کمک اردوی انقلابی می دانست که در واقع ، برای مشروعیت دادن به کودتای نظامی بود (فرهنگ ، ج 2، ص 147). در دورة حکومت تره کی ، نشریات رسمی ، وی را بنیانگذار ادبیات واقع گرایانة افغانستان می خواندند، ولی او فقط چند داستان کوتاه ، با ارزش ادبی متوسط و کم با نام مستعار «سورگل »، نوشته بود (گروموف ، ص 17، پانویس ). در مورد آغاز گرایش تره کی به باورهای کمونیستی ، چنین اظهار می شود که وی پس از بازگشت از امریکا (1332 ش )، شروع به مطالعة آثار مارکسیستی به زبان انگلیسی و آثار نویسندگان حزب تودة ایران کرد. تره کی در 1336 ش نخستین داستان خود به نام دِبَنگ مسافری (مسافر سرگردان ؛ به زبان پشتو) را، که از نظر ادبی اثری متوسط به شمار می رود، به تقلید از آثار ماکسیم گورکی نوشت . این کتاب نخستین داستان به زبان پشتوست که در آن به بهره کشی ملاّ کان و روحانیان و مقامات حکومتی از رعایا اشاره شده است . این امر و شواهد دیگر نشان می دهد که تره کی کمی پیش از 1336ش گرایشهای کمونیستی پیدا کرده بوده و تا چندی پیش از آن ، او را صرفاً چپ گرایی منتقد می دانسته اند. تره کی همچنین در تألیف نخستین فرهنگ انگلیسی ـ پشتو

که در 1354ش چاپ شد با نویسندگان دیگر همکاری کرد.

در این زمان وی مارکسیست ـ لنینیستی معتقد و جزمی بود.

پس از کودتای ثور، دموکراسی نوین و دبنگ مسافری تجدید چاپ شدند و دبنگ مسافری به روسی ترجمه و در مسکو منتشر گردید. تره کی کتابهایی نیز به فارسی ترجمه کرد،

که از جملة آنهاست : عروسی من در خیبر ، خاطرات جنگ چرچیل ، و نطق ویشینسکی در یونو ( > «تره کی ، نورمحمد» < ، 2001؛ گروموف ، همانجا؛ دانشنامة ادب فارسی ، ج 3، ص 258).

---

منابع :
(1) ش . ن . حق شناس ، دسایس و جنایات روس در افغانستان : از امیردوست محمدخان تا ببرک ، تهران 1363 ش ؛
(2) دانشنامة ادب فارسی ، به سرپرستی حسن انوشه ، ج 3 : ادب فارسی در افغانستان ، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، سازمان چاپ و انتشارات ، 1378 ش ؛
(3) بصیر احمد دولت آبادی ، شناسنامة احزاب و جریانات سیاسی افغانستان ، قم 1371 ش ؛
(4) ویلهلم دیتل ، گذرگاه افغانستان ، ترجمة محسن محسنیان ، ( مشهد ) 1365 ش ؛
(5) میرمحمدصادق فرهنگ ، افغانستان در پنج قرن اخیر ، قم 1374 ش ؛
(6) دیه گو کوردووز و سلیگ س . هریسون ، پشت پردة افغانستان ، ترجمة اسداللّه شفایی ، تهران 1379 ش ؛
(7) بوریس وسوولودوویچ گروموف ، ارتش سرخ در افغانستان ، ترجمة عزیز آریانفر، تهران 1375 ش ؛
(8) فرد هالیدی ، انقلاب در افغانستان ، ترجمة ع . اسعد، ( بی جا ) : نشر نیاز، ( بی تا. ) ؛
آنتونی هایمن ، افغانستان در زیر سلطه ی شوروی ، ترجمة اسداللّه طاهری ، ( تهران )





(9) 1364 ش ؛
(10) فهمی هویدی ، افغانستان سقف جهان : تحلیلی از اوضاع سیاسی ، طبیعی و انسانی ، ترجمة سرور دانش ، قم 1364 ش ؛


/ مهدی کریمی /