تبریز ، مکتب ، از مکاتب نگارگری ایران در شهر تبریز در دورة ایلخانان و جلایریان و ترکمانان قراقوینلو و آق قوینلو و صفویان . مرکزیت سیاسی تبریز در این دوره ها، جریان متمرکز و مستمر نگارگری و خلق مجموعه ای از نگاره ها را با تاریخهای متفاوت (از اوایل قرن هشتم تا قرن دهم ) و ویژگیهای مختلف در این شهر در پی داشت که به رغم تفاوتهای سبک هنری هر دوره عنوان مشترک آنها «مکتب تبریز» بود. نگاره های این دوره ها بیشتر از آنکه با عنوان مکتب تبریز شناخته شده باشد، با عنوانهای سبک مغولی (بینیون و دیگران ، ص 107؛ حسن ، ص 86) و گاه سبک رشیدیه (اشرودر ، ص 45)، مکتب جلایریان (کونِل ، ص 1838)، سبک درباری ترکمانان (رابینسون ، ص 53) و مکتب نخست صفوی برای تفکیک از مکتب اصفهان (حسن ، ص 110) شناخته شده است .

نخستین مکتب نگارگری تبریز در زمان فرمانروایی ایلخانان (ح 654 ـ ح 750) در قرن هشتم در رَبع رشیدی * شکل گرفت . این دوره آغاز ورود عناصر چینی به حوزة نگارگری ایرانی به حساب می آید. به نظر محققان ، نخستین و بهترین نگاره های منسوب به این مکتب متعلق به نسخه ای از جامع التواریخ رشیدالدین فضل اللّه به تاریخ 707ـ714 (محفوظ در کتابخانه های دانشگاه ادینبورو و انجمن سلطنتی آسیا ) است . در این نگاره ها ــ که به گمان برخی محققان (رجوع کنید به بینیون و دیگران ، ص 96؛ کنبی ، ص 31) حاصل کارگاههای تبریز در زمان حیات رشیدالدین (اوایل قرن هشتم ) است ــ چهره ها و جامه ها و جنگ افزارها مغولی است و مناظر شباهت نزدیکی به آثار استادان دوره های سونگ و یوان چین دارد (کونل ، ص 1835)، هرچند اشکال ساده شده (استیلیزه ) و تزیینی و ریزه کاریهای نقاشی ایرانی نیز در کنار عناصر چینی به چشم می خورد (دانشور، ص 38). به نظر دلری (به نقل کونل ، همانجا)، این نگاره ها به رغم داشتن عناصر نسبتاً غیربومی ، کاملاً ایرانی اند.

دومین نمونه از نخستین مکتب نگارگری تبریز، شاهنامه ای معروف به «شاهنامة دموت » است (اشرودر، ص 12). به رغم نظر بیشتر محققان ، از جمله اشرودر (ص 32)، این شاهنامه همان است که دوست محمد هروی ، نقاش دربار شاه طهماسب اول (حک : 930ـ984)، نقاشیهای آن را از آثار نقاشی به نام شمس الدین دانسته است (ص 269). در این اثر صحنه های رزم قهرمانان ایرانی به تصویر درآمده است . هرچند عناصر چینی همچنان در این نگاره ها دیده می شود، اما نوآوری در منظره پردازی و نحوة ترکیب مناظر و نیز درآمیختن آن با روح ملی راه را برای رهایی از تأثیرات خارجی گشود. نوع نقوشی که در جزئیات معماری ساختمانها در این نگاره ها دیده می شود، به نقوش گنبد سلطانیه * (بنا در دهة اول سدة هشتم ) شباهت دارد (کونل ، ص 1837؛ بینیون و دیگران ، ص 96، 101ـ102). اگرچه در انتساب نگاره های این شاهنامه به مکتب تبریز سدة هشتم اتفاق نظر نسبی وجود دارد، لیکن در تعیین تاریخ دقیقتر آنها، اختلاف نظر هست . دلری (به نقل کونل ، ص 1835) حدود 735 را مقرون به صحت دانسته ، در حالی که اشرودر (ص 17ـ24) با مقایسة جامه های نگاره های مختلف دورة ایلخانان نتیجه گرفته است که جامه های منقوش در این شاهنامه با جامه های اواخر سدة هشتم همسانی بیشتری دارد. با توجه به نوشتة دوست محمد هروی (همانجا)که شمس الدین در زمان سلطان اویس (حک : 757ـ 775) این هنر را آموخته است ، نظر اشرودر مرجح است . همچنین اشرودر (ص 33) براساس شیوة رایج در کتابخانه ها و کارگاههای اسلامی ، شاگردان شمس الدین را نیز در خلق این اثر سهیم دانسته است .

به طورکلی ، در سنّت نگارگری دورة ایلخانان تأثیر نگارگری خاوردور در این موارد مشهود است : چهره ها، نحوة نمایش طبیعت مثلاً ترسیم تنة پیچیده و گره دار درختان و صخره های تیز و دشتهای بریده و ابرهای مواج ، مراعات نسبتها، دقت در رسم گیاهان و اعضای بدن حیوانات ، و تحرک و جنبش بیشتر در نمایش صحنه ها به جای آرامش و سکون موجود در نقاشی سنّتی ایرانی (کونل ، همانجا؛ حسن ، ص 86 ـ87؛ تجویدی ، ص 96ـ97). از سوی دیگر، استفاده از نقوش تزیینی هنر ایرانی مانند نقوش هندسی کاشی کاری ، و اعتبار بخشیدن به معماری ایرانی به عنوان اصلیترین جانمایة کار و بازنمایی روح ملی ، تقلید صرف از هنر چینی را نفی می کند. هنرمندان ایرانی در عین پذیرش عناصر تازه که به آثار آنان جلوه ای نو و تحرکی بیشتر می بخشید، این عوامل را با شیوة سنّتی نگارگری ایرانی چنان آمیختند که بسختی می توان این عناصر تازه را در میان تاروپود هنر سنّتی تمیز داد. در واقع ، آمیختن این عناصر جدید به شیوه ای کاملاً ایرانی انجام پذیرفت ، به طوری که لطمه ای به تداوم هنر نگارگری ایرانی وارد نکرد (تجویدی ، ص 99).

مکتبِ تبریز در دورة ایلخانان ، بیشتر با عنوان سبک مغولی و گاه سبک رشیدیه معرفی شده است (بینیون و دیگران ، ص 107؛ حسن ، ص 86؛ اشرودر، ص 45).

دومین مکتب نگارگری تبریز در دورة جلایریان شکل گرفت . آنان از 760 بر تبریز تسلط یافتند و در آنجا به حمایت از کتاب آرایی پرداختند. سلطان غیاث الدین احمد بهادر جلایری (حک : 784ـ813)، آخرین سلطان جلایری که در نقاشی و تذهیب استاد بود، از حامیان نام آور نقاشی بود. نسخه ای از عجایب المخلوقات قزوینی (محفوظ در کتابخانة ملی پاریس ) که در 790 برای کتابخانة وی تهیه شد، از آثار مکتب تبریز به شمار می رود، زیرا به خط نستعلیق کتابت شده و خط نستعلیق اندکی پیش از تاریخ کتابت این نسخه در تبریز پدید آمده بود (کونل ، ص 1838؛ تجویدی ، ص 106). از دیگر دستاوردهای این مکتب در اواخر سدة هشتم نسخه ای از جامع التواریخ (محفوظ در کتابخانة ملی پاریس ) است که شباهت بسیاری به نسخة عجایب المخلوقات مذکور دارد (کونل ، ص 1839).

از ویژگیهای نگارگری دورة جلایریان اینهاست : تصاویر استوار ولی با ظرافت و لطافت کمتر، کاربرد فراوان رنگهای قرمز و نقره ای برای ایجاد سایه به شیوة پرداز (هاشور)، و به کارگیری عناصر چینی ، مثل کوهها و ابرها (ابرنگاریِ «تای »)، به روشی کاملاً غیرچینی برای پر کردن فضای خالی یا قطع کردن صحنه یا نشان دادن فاصله (بینیون و دیگران ، ص 100ـ101). در نگارگری این دوره شواهدی حاکی از ارتباط مکتب تبریز در دورة جلایریان با مکتب شیراز در دورة مظفریان (ح 713ـ 795) وجود دارد که نمونة آن در نگاره های شاهنامة محفوظ در کتابخانة طوپقاپی / توپقاپی استانبول که به تاریخ 722 در شیراز نوشته شده ، مشهود است (رجوع کنید به کونل ، ص 1841؛ کنبی ، ص 38ـ 41). مکتب تبریز دورة جلایریان از آنجا که بر نگارگری سدة نهم (دورة تیموری ) عمیقاً تأثیر نهاد و حلقة اتصال این مکتب با مکتبهای تیموری به حساب می آید، از اهمیت فراوانی برخوردار است (حسن ، ص 91). این مکتب به همراه مکتب بغداد دورة جلایریان ، بیشتر با عنوان مکتب جلایریان معرفی می شود (کونل ، ص 1838).

از 809 تا 872 که تبریز تحت سلطة ترکمانان قراقوینلو بود، سبک هنری دورة جلایریان کم وبیش تداوم یافت ، هرچند که نوآوری در هنرها و کتاب آرایی مکتب شیراز و هرات در استادان تبریز هم بی تأثیر نبود، چنانکه در انتساب برخی نسخه ها به مکتب شیراز یا هرات یا تبریز، به سبب شباهت بسیار آنها، تردیدهایی وجود دارد (رجوع کنید به کونل ، ص 1843ـ 1845؛ نیز رجوع کنید به شیراز * ، مکتب ؛ هرات * ، مکتب ). به نظر نمی رسد که نخستین امیران قراقوینلو از حامیان جدّی هنر بوده باشند. تنها نسخة مصور قابل ذکر از این دوره ، مثنوی مهر و مشتری از عصار تبریزی (متوفی 779 یا 784 یا 792) به تاریخ 822، نسخه برداری شده به قلم جعفر تبریزی در تبریز است . سبک نگاره های این اثر ترکیبی است و کار چندین نقاش است . در این نگاره ها ویژگیهای اصلی نگارگری ترکمانان ، یعنی پیکرهای عروسک گونة نسبتاً چاق با صورتهای گرد و پاهای باریک و منظره پردازی خیالی ، را می توان دید (رابینسون ، ص 28ـ29). چنین می نماید که فتوحات جهانشاه قراقوینلو (حک : 839 ـ 872) تعدادی از نقاشان هرات و شیراز را تحت حمایت ترکمانان درآورد، چنانکه در تعدادی از نسخ خطی سالهای میانی قرن نهم ، رشد هم زمان سبک هرات و تبریز و شیراز دیده می شود و اغلب ، ویژگیهای هر سه سبک در یک نسخه جلوه یافته است (همانجا).

پس از قراقوینلوها، آق قوینلوها (حک : 871 ـ907) بر تبریز استیلا یافتند. از مهمترین نگاره های این دوره ، نگاره های خمسة نظامی به تاریخ 886 (محفوظ در کتابخانة طوپقاپی ، ش 762 H. ) است که با حمایت یعقوب بیگ ، پسر اوزون حسن ، پدید آمد. یازده نگارة این نسخه ــ که کار شیخی و درویش محمد، هر دو از نقاشان برجستة دربار یعقوب بیگ ، است ــ رنگ آمیزی غنی و اجرای دقیق دارند و از ویژگیهای منظره پردازی تخیلی و باشکوه مکتب تبریز در دورة یعقوب بیگ برخوردارند (رابینسون ، ص 34ـ 35).

هنگامی که شاه اسماعیل اول صفوی (حک : 906ـ930) تبریز را تصرف کرد، نسخة خمسة نظامی مورخ 886 به دست او افتاد و نقاشان دربار، از جمله سلطان محمد، یازده نگارة دیگر به آن افزودند. نگاره های جدید با مشخصة دستارهای دوازده تَرک صفوی از نگاره های پیشین قابل تشخیص اند (همانجا). از این نگاره ها چنین برمی آید که سبک درباری ترکمانان در آغاز در دربار شاه اسماعیل مسلط بوده است (همان ، ص 51). از دیگر آثار متقدم مکتب صفوی شاهنامه ای معروف به «شاهنامة هوتن » است . تهیة این نسخه با 258 نگاره از حدود 928 تا 957 طول کشید. در 983، شاه طهماسب اول صفوی به مناسبت جلوس سلطان مراد سوم عثمانی این نسخه را برای او فرستاد. به نظر می رسد سلطان محمد در تصویرگری این نسخه همکاری داشته است (سوچک ، ص 197). در این نگاره ها نیز سبک درباری ترکمانان در ترسیم چهره ها و پیکرها و صخره های خیال انگیز با چهره های بیشماری که از پشت صخره ها برآمده و حیوانات زیبا در زمینه ای سبز همراه با مشخصه های سبک سلطان محمد، از جمله شوخ طبعی ، دیده می شود (رابینسون ، ص 52 ـ54؛ در بارة یکی از مهمترین نسخ مصور مکتب تبریز رجوع کنید به شاه طهماسبی * ، شاهنامه ).

در شکل گیری مکتب نخست صفوی در تبریز، علاوه بر سبک سلطان محمد و سبک درباری ترکمانان ، سبک کمال الدین بهزاد و پیروان او سهم دارند. با مهاجرت بهزاد و گروهی از هنرمندان از هرات به تبریز، فعالیتهایی آغاز شد که سبک تبریز دورة صفوی را به شیوه ای متفاوت با گذشته تبدیل کرد، بویژه از 928 که شاه اسماعیل اول ، بهزاد را به ریاست کتابخانه و کارگاه کتاب آرایی خود انتخاب کرد (برای متن فرمان شاه اسماعیل رجوع کنید به ج 2، قزوینی ، ص 272ـ273). تسلط سبک هرات بر شیوة پیشینِ نگارگری تبریز آشکار است . در بارة شاگردانی که بهزاد از هرات با خود آورد، اطلاعات دقیقی در دست نیست ، اما با توجه به ویژگیهای نگاره های منسوب به مکتب تبریز پس از بهزاد، می توان دریافت که آنان تحولی اساسی در محیط تازة خود ایجاد کردند (کونل ، ص 1872). این تحول ، سبکی پدید آورد که چهره نگاری به شیوة چینی را در نقاشیهای ایرانی منسوخ کرد و به چهرة افراد رنگ ایرانی داد و نقاشی را به طبیعت نزدیک ساخت و در آن آثار زندگی آفرید و توجه به روابط و عواطف شخصیتهای نقاشی شده اهمیت یافت (برومند، ص 7؛ نیز رجوع کنید به بهزاد * ، کمال الدین ).

از نخستین شاگردان بهزاد، شیخ زاده مصور خراسانی بود (عالی ، ص 104) که نگاره های نسخه ای از خمسة نظامی به تاریخ 931 (محفوظ در موزة هنری متروپولیتن ) به او منسوب است (کونل ، ص 1872ـ1873). دیگر نقاش این مکتب میرنقاش ، رئیس نگارخانة شاه طهماسب اول ، بود (عالی ، ص 105). میان نگاره های منسوب به میرنقاش و آثار شاه محمد، دیگر نقاش دورة صفوی ، شباهتهای بسیاری وجود دارد (کونل ، ص 1877ـ 1878). ویژگی این دو نقاش ، ترسیم جوانان طبقة اشراف به صورتی خوشایند و به شیوه ای پر تکلف است (حسن ، ص 118). از دیگر هنرمندان بنام این مکتب ، خواجه عبدالعزیز استاد و نقاش شاه طهماسب (عالی ، ص 105ـ106)، آقامیرک ، شیخ محمد، میرمصور بدخشانی ، میرسیدعلی تبریزی ، میرزاعلی ، مظفرعلی و دوست محمد بوده اند.

دو تن از نقاشان این مکتب صفوی ، میرسیدعلی تبریزی و عبدالصمد مصور شیرازی ، به دعوت همایون (حک : 913ـ963) پادشاه هند، به آن کشور مهاجرت کردند. این دو در پایه گذاری مکتب هندوایرانی و تداوم سبک نگارگری مکتب تبریز در هند سهم بسیاری داشتند (کونل ، ص 1880ـ1881؛ راجرز، ص 31ـ 34؛ بهنام ، ص 2).

سلطان سلیم اول (حک : 918ـ926) پس از پیروزی در نبرد چالدران * در 920 و تصرف تبریز، عده ای از هنرمندان این شهر را به استانبول گسیل داشت (کونل ، ص 1882). همین امر زمینة نفوذ و گسترش مکتب تبریز در قلمرو عثمانی شد. بعدها نیز نقاشانی چون شاهقلی ــ که در دربار سلیمان قانونی (حک : 926ـ 974) اعتباری بایسته یافت ــ و ولی جان بن قاسم تبریزی شاگرد سیاوش گرجی (عالی ، ص 106)، باعث تداوم تأثیر مکتب تبریز در آنجا شدند.

سرانجامِ مکتب تبریز را هنرمندی به نام استاد محمدی یا محمدی بیگ ، پسر و شاگرد سلطان محمد، رقم زد. آثار او بشدت متأثر بهزاد و هنرمندان عصر طهماسب اول است . از ویژگیهای نگاره های او، چهره های گرد و کوچک و روشن جوانان و قامت باریک و تا حدودی نحیف آنها و ترسیم مناظر روستایی و توجه به زندگی روزمره است . یکی از آثار مهم او، تک چهره ای از خویشتن (محفوظ در موزة هنرهای زیبای بوستون ) است که نمودی واقع گرا دارد (کونل ، ص 1883؛ حسن ، ص 121).

مهمترین مشخصات نگارگری مکتب تبریز در دورة نخست صفوی اینهاست : فضاسازی چندساحتی ، رنگ بندی موزون با رنگهای متنوع و درخشان ، متمرکز نبودن ترکیب بندی نگاره ها بر شخصیت اصلی کتاب ، نمایش هم زمان رویدادهای اصلی و فرعی ، توجه به واقعیت و برقراری ارتباط میان آدمها و اشیا و محیط ، حضور پیکرهای آراسته به کلاه و دستار پیچیدة بلند دورة صفوی (پاکباز، ذیل مادّه ).

پس از انتقال پایتخت از تبریز به قزوین و سپس به اصفهان ، این دو شهر بترتیب وارث مکتب تبریز شدند (برای آگاهی از مسیر تداوم این سنّت نگارگری رجوع کنید به اصفهان ، مکتب * ).

---

منابع :
(1) اریک اشرودر (شرویدر)، «سرآمدان نقاشی ایران : احمدموسی و شمس الدین »، در دوازده رخ : یادنگاری دوازده نقاش نادره کار ایران ، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران : مولی ، 1377 ش ؛
(2) منوچهر برومند، «سیری در هنر نقاشی ایران ، 4: مکتب تبریز در هنرستان صفوی »، ره آورد ، ش 53 (بهار 1379)؛
(3) عیسی بهنام ، «آشنایی با چند نقاش ایرانی و هندی در اوایل قرن یازده هجری »، هنر و مردم ، دورة جدید، ش 19 (اردیبهشت 1343)؛
(4) لورنس بینیون ، ج .و.س . ویلکینسون ، و بازیل گری ، سیر تاریخ نقاشی ایرانی ، ترجمة محمد ایرانمنش ، تهران 1367ش ؛
(5) روئین پاکباز، دایرة المعارف هنر: نقاشی ، پیکره سازی ، گرافیک ، تهران 1378 ش ؛
(6) اکبر تجویدی ، نقاشی ایرانی از کهن ترین روزگار تا دوران صفویان ، تهران 1352ش ؛
(7) زکی محمدحسن ، الفنون الایرانیة فی العصر الاسلامی ، بیروت 1401/ 1981؛
(8) سیمین دانشور، «هنر تصویر کتب خطی در ایران »، نقش و نگار ، ش 2 (زمستان 1335)؛
(9) دوست محمد هروی ، «دیباچة دوست محمد هروی »، «دیباچة دوست محمد گواشانی هروی »، در نجیب مایل هروی ، کتاب آرایی در تمدن اسلامی ، مشهد 1372ش ؛
(10) ب .و.رابینسون ، هنر نگارگری ایران ، ترجمة یعقوب آژند، تهران 1376ش ؛
(11) پریسیلا سوچک (ساسک )، «سلطان محمد تبریزی : نقاش دربار صفوی »، در دوازده رخ ؛
(12) مصطفی بن احمد عالی ، مناقب هنروران ، ترجمه و تحشیة توفیق ه . سبحانی ، تهران 1369ش ؛
(13) محمد قزوینی ، بیست مقالة قزوینی ، چاپ ابراهیم پورداود و عباس اقبال : «دو سند تاریخی راجع ببهزاد»، تهران 1363 ش ؛


(14) Sheila R. Canby, Persia painting , London 1997;
(15) Ernest Kدhnel, "History of miniature painting and drawing", in Arthur Upham Pole, ed., A survey of Persian art , V, Tehran 1977;
(16) J. M. Rogers, Mughal miniatures , London 1995.

/ نگار ذیلابی /