پاشاخان ، پیشخدمت خاصة ناصرالدین شاه و از رجال دورة سلطنت او. از تاریخ تولد و آغاز زندگی او اطلاع روشنی در دست نیست . پاشاخان اهل خوی بود. او از دورة سلطنت محمدشاه (1250ـ1264) به دربار راه یافت و برادرش هادی بیک ، فراش خلوت محمدشاه بود (ظهیرالدوله ، ص 20؛ ممتحن الدوله ، ص 269). در 1272، هنگامی که پیشخدمت خاصه بود، ناصرالدین شاه (حک : 1264ـ1313) به او لقب امینِ صُرَّه داد و پرداخت مواجب لشکر را برعهده اش گذاشت (هدایت ، ج 10، ص 630ـ631؛ اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 2، ص 1254).
در 1275، شاه پس از خلع میرزاآقاخان نوری از مقام صدارت ، برای ادارة امور کشور، فرمان تأسیس وزارتخانه و شورای دولتی تحت نظارت مستقیم خود را داد (مستوفی ، ج 1، ص 111؛ آدمیت ، ص 53ـ55) و پاشاخان را که وکالت آذربایجان را به عهده داشت مأمور سامان دادن به دارالشورا کرد. در
این زمان پاشاخان به امین شورا ملقب شد (خورموجی ، ص 244). در 1281 ناصرالدین شاه او را امین الملک لقب
داد. در 1283 و 1284 پاشاخان مناصبی چون «مهرداری مهر مبارک »، ادارة حکومت بروجرد و خمسه ، وکالت خراسان ، احضار وزرا و ابلاغ فرامین شاه به آنان را به عهده داشت (اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1865، 1886؛ همو، 1367ـ 1368 ش ، ج 3، ص 1516، 1563).
در 1288، به سبب خشکسالی ، قیمت نان گران شد و در پی اعتراض مردم ، شاه میرزا عیسی ، پیشکار نایب السلطنه کامران میرزا، را برکنار کرد و پاشاخان را به جای او گمارد. در همین سال شاه دستور تشکیل دارالشورای کبری را داد و پاشاخان را نیز به عضویت آن منصوب کرد (مستوفی ، ج 1، ص 110ـ111). همچنین ، پس از استعفای ظهیرالدوله (علی خان قاجار، داماد ناصرالدین شاه ) از منصب وزارت عدلیه ، پاشاخان به جای او برگزیده شد (اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 3، ص 1676؛ ظهیرالدوله ، ص 21). وی در هجده ذیحجة 1289 در بین راه تهران به حرم حضرت عبدالعظیم دچار حادثه شد و روز بعد درگذشت (اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1936).
پاشاخان از نزدیکان ناصرالدین شاه بود و در بسیاری از مسافرتها، مانند سفر گیلان ، خراسان و عتبات او را همراهی می کرد (حکیم الممالک ، ص 410؛ صدیق الممالک ، ص 156، 169). او در فاصلة سالهای 1276ـ1279 چندین بار به دریافت نشان و انعام مفتخر شد (خورموجی ، ص 258؛ اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 2، ص 1342، 1389، ج 3، ص 1431). پاشاخان ثروت بسیار اندوخت . سرای امین الملک و تیمچة حاجب الدوله در بازار بزرگ تهران بخشی از دارایی او بود که پس از مرگ وی به سه دخترش رسید (بامداد، ج 1، ص 201؛ قس آدمیت ، ص 458؛ سپهر، ص 178).
منابع : (1) فریدون آدمیت ، اندیشة ترقی و حکومت قانون : عصر سپهسالار ، تهران 1356 ش ؛ (2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمد اسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ1367 ش ؛ (3) همو، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛ (4) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357 ش ؛ (5) علینقی بن اسمعیل حکیم الممالک ، روزنامة سفر خراسان ، چاپ ایرج افشار، تهران 1356 ش ؛ (6) محمدجعفربن محمدعلی خورموجی ، حقایق الاخبار ناصری ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1363 ش ؛ (7) عبدالحسین بن هدایت الله سپهر، مرآت الوقایع مظفری ؛ (8) و، یادداشتهای ملک المورخین ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1368 ش ؛ (9) ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک ، منتخب التواریخ ، تهران 1366 ش ؛ (10) علی بن محمد ناصر ظهیرالدوله ، سفرنامة ظهیرالدّوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگستان ، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران 1371 ش ؛ (11) عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار ، تهران 1360 ش ؛ (12) مهدی ممتحن الدوله ، خاطرات ممتحن الدوله ، چاپ حسینقلی خانشقاقی ، تهران 1362 ش ؛ (13) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339 ش .