خلاصةالافكار ، خلاصةالافكار، تذكره عمومى در احوال و نمونه اشعار گروهى از شاعران فارسىزبان، نوشته ابوطالب تبريزى اصفهانى مشهور به لندنى (1166ـ1220)، نويسنده شاعر و جهانگرد ايرانى مقيم هند.
از ابوطالبخان آثار متعددى برجاى مانده است. خلاصةالافكار تذكرهاى در شرح احوال 492 تن از شاعران متقدم و متأخر و معاصر مؤلف و حاوى يك مقدمه، 28 حديقه و يك ذيل و يك خاتمه است كه به ترتيب الفبايى مرتب شده و كل مجموعه آن مشتمل بر 31 جزء است (ابوطالببن محمد اصفهانى، گ 1پ، گ 2ر). در مقدمه، مطالبى درباره سبب تأليف و شيوه كتاب آورده و آنگاه به شرح شرايط تذكرهنويسى پرداخته است (رجوع کنید به همان، گ 6). در 28 حديقه كتاب، سرگذشت 309 شاعر و در ذيل آن به احوال 160 سراينده و در خاتمه به ذكر احوال خود و 23 شاعر معاصر كه همنشين وى بودهاند پرداخته است (يوسفى، ج 2، ص 43؛ گلچين معانى، ج 1، ص 564). متن كتاب با احوال ابوسعيد ابوالخير (متوفى 440) آغاز مىشود و با سرگذشت محمديوسف جرفادقانى خاتمه مىيابد. ذيل با احوال ادهم كاشانى (متوفى 969) شروع مىشود. نخستين كسى كه در خاتمه به شرححالش پرداخته، مير محمدحسين ــحامى او در نگارش كتاب ــ است و در آخر آن به طور مشروح زندگى خود و نياكانش را گزارش داده است (نقوى، ص 483ـ484؛ نيز رجوع کنید به گلچين معانى، همانجا).
نويسنده درباره سبب تأليف كتاب، در مقدمه مىگويد كه از اوايل زندگى تا موقع تأليف اين كتاب كه چهل ساله بوده كتابهاى بسيارى را مطالعه كرده و چون به شعر علاقه بيشتر داشته، تصميم به تأليف كتابى در تذكره شاعران گرفته است. وى در 1202 از لكهنو به كلكته رفت و در آنجا با يكى از دانشمندان و اديبان آن شهر به نام ميرمحمدحسين آشنا شد. ميرمحمدحسين مؤلف را ترغيب كرد تا رياضالشعراى واله داغستانى را تلخيص و مطالب سست و بىپايه آن را حذف كند، اطلاعات ضرورى بر آن بيفزايد و تذكره جديدى تأليف كند. ليكن ابوطالبخان به جز رياضالشعرا از برخى منابع ديگر چون سرو آزاد، مآثرالكرام و ديگر تذكرههاى مشهور هم استفاده برد و به اين ترتيب خلاصةالافكار تهيه و تدوين شد (ابوالطالببن محمد اصفهانى، گ 1ر؛ نيز رجوع کنید به نقوى، ص 482ـ483). ابوطالببن محمد اصفهانى (گ 4ر) در مورد دليل استفاده از برخى تذكرهها نقل مىكند كه چون ديوان برخى شاعران مانند رودكى و اسدى طوسى در هند كمياب است ناچار به استفاده از تذكرههايى ديگر شده است.
بخش معاصران مؤلف مفيدترين قسمت كتاب است. در بخشهاى ديگرِ اين اثر اشتباهاتى به چشم مىخورد كه گلچين معانى (ج 1، ص 568ـ570) برخى از آنها را يادآور شده است.
ابوطالب خان در نگارش اين كتاب از همه قِسم شعر و نثر انتخاب كرده، ليكن از مثنوى ابيات بيشترى برگزيده و بدين ترتيب تشخيص بهترين سرودهها را آسان كرده است. گزيده اشعارى كه از هر صاحب ترجمه نقلكرده، در مقايسه با بسيارى از تذكرهها زياد است، چنانكه شرححالها گاه در ميان اشعار به چشم نمىآيد و گاه آنچه را كه از آثار منثور و مكاتيب صاحب ترجمه يافته است، نقل مىكند (همان، ج 1، ص 564). ابوطالببن محمد اصفهانى (گ 1پ، گ 3ر) نقل مىكند كه مطالعه آثار نويسندگان به قصد گلچين كردن از آنها، 25 سال طول كشيده است.
گرچه تراجم در اين كتاب مختصر است، ليكن مؤلف در همه جا سال درگذشت شاعران را درج و آثار آنان را به دقت معرفى كرده است. مفصّلترين شرححالها، همان بخش آخر كتاب در مورد شعراى معاصر مؤلف و دوستان و نزديكان اوست (نقوى، ص 486ـ487). ابوطالبخان به سرودن قطعات مادّهتاريخ* علاقهمند بود و در تذكره خود بسيارى از اينگونه سرودهها را گرد آورد. او به مردم هند انتقاداتى داشت و برخى از اين موارد را، ضمن شرححال كسانى چون آزاد، يادآور شد (همان، ص 487). گلچين معانى (ج 1، ص 566ـ570) ــچنانكه روش اوست ــ در باب اين تذكره مطالب و نكات انتقادى بيان داشته و آن را اثرى بىاعتبار و مؤلف را بىمايه خوانده است.
خلاصةالافكار تاكنون به چاپ نرسيده، يكى دو قسمت آن براى نمونه در تاريخ تذكرههاى فارسى گلچين معانى (ج 1، ص 570ـ572) درج شده، ليكن چند نسخه خطى خوب و مضبوط از آن در دست است، از جمله: 1) نسخه شماره 1306 كتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره 2، اين نسخه زيبا و بدون غلط، مجموعهاى از اين آثار ابوطالبخان است:
الف) خلاصةالافكار؛ ب) رساله در بيان حكمت عملى يا علماخلاق؛ ج) رساله در مصطلحات موسيقى؛ د) رساله كافى فى علمالعروض و القوافى؛ ه ) رساله مختصر در فنون خمسه طب؛ و) لبالسير و جهاننما در چهار باب.
2) نسخه كتابخانه ملك به شماره 4303 كه در 25 رجب 1240 كتابت شده، حاوى 387 برگ و تقريبآ مشابه نسخه معرفى شده قبلى است (رجوع کنید به افشار و دانشپژوه، ج 2، ص 226ـ227).
3) نسخه خطى كتابخانه ديوان هند.
افزون بر اين، چند نسخه خطى ديگر خلاصةالافكار در كتابخانههاى بودليان، بانكىپور، و دانشگاه لاهور محفوظ است (گلچين معانى، ج 1، ص 566؛ نقوى، ص 488ـ489).
منابع : (1)ابوطالببن محمد اصفهانى، خلاصةالافكار، نسخه خطى كتابخانه ملى ملك، ش 4303؛ (2) ايرج افشار و محمدتقى دانشپژوه، فهرست كتابهاى خطى كتابخانه ملى ملك، ج 2، تهران 1354ش؛ (3) احمد گلچين معانى، تاريخ تذكرههاى فارسى، تهران 1348ش؛ (4) عليرضا نقوى، تذكرهنويسى فارسى در هند و پاكستان، تهران 1343ش؛ (5) غلامحسين يوسفى، ديدارى با اهل قلم: درباره بيست كتاب نثر فارسى، تهران 1370ش.
/ سيدعلى آلداود /