خسروشهر (خسروشاه) ، خسروشهر (خسروشاه)، بخش و شهرى در شهرستان تبريز در استان آذربايجانشرقى.
1) بخش خسروشهر، مشتمل است بر دو دهستان لاهيجان و تازِهكَند و شهر خسروشهر (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1385ش، ذيل «استان آذربايجانشرقى»). بخش خسروشهر در جنوبغربى شهرستان تبريز در دشت (جلگه) تبريز واقع است. كوههاى داشْلىداغى در مشرق و گَچلگُلداغى در جنوبغربى دهستان لاهيجان و درههاى لايَن، دَلمه، يُول و قيزْقَلعه در جنوبشرقى لاهيجان و قَرهتپه در مشرق آبادى تازهكند قرار دارند. تلخهرود* با جهت شمالشرقى ـ جنوبغربى از مشرق بخش و اُسكوچاى از ميان شهر خسروشهر عبور مىكند و به تلخهرود مىپيوندد. آب و هواى اين بخش نسبتآ سرد و خشك است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 13، ص 92، 154ـ155، 328).
بخش خسروشهر (به مركزيت شهر خسروشهر) در 25 تير 1376، در شهرستان تبريز تشكيل شد (ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1382ش، ذيل «استان آذربايجان شرقى»). اهالى آن به زبان فارسى و تركى سخن مىگويند (رزمآرا، ج 4، ص 191؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 13، ص 155).
برخى از آثار باستانى و قديمى اين بخش عبارتاند از: تپه باستانى قَرهتپه، متعلق به 500،2ق م، در حدود شش كيلومترى شمالغربى خسروشهر (رجوع کنید به ديباج، ص 21ـ22؛ كارنگ، ج 1، ص 571)؛ مسجد صفوى (يا مسجد خسروشهر)، متعلق به دوران شاهسليمان صفوى؛ و مقبرههاى حمزةبن عبدالعزيز سلّار ديلمى*؛ درويش شرفالدين يعقوب رومى (متوفى 912)؛ اميرسيداسماعيل شنب غازانى (متوفى 919)؛ شيخمحمد بزرگ خسروشاهى، از بزرگان صوفيه تبريز؛ شيخ جلالالدين اخى، از عارفان قرن نهم؛ و شيخ محمد گازر خسروشاهى، عارف قرن نهم (رجوع کنید به ابنكربلائى، ج 1، ص 434، 542ـ543، ج 2، ص 66ـ 71؛ مشكور، ص 806، 810، 849، 854؛ ترابى طباطبائى، ص 8). عبدالحميد خسروشاهى* نيز از علما و مشاهير خسروشهر است (رجوع کنید به عقيقى بخشايشى، ج 2، ص 676ـ677).
در 1051 زمينلرزهاى بين تبريز و درياچه اروميه رخ داد، كه خسروشاه و مناطق اطراف آن را ويران كرد و تلفات بسيارى برجاى گذاشت (رجوع کنید به امبرسز وملويل، ص 49).
2) شهر خسروشهر، در ارتفاع 360 ،1مترى و در حدود 25 كيلومترى جنوبغربى تبريز (مركز استان آذربايجانشرقى) واقع است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 13، ص 154). خسروشاه/ خسروشهر در 1333ش شهر شد (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1382ش، همانجا). طبق سرشمارى 1385ش، جمعيت اين شهر 794،12 تن بوده است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، ذيل «استان آذربايجان شرقى»).
اين شهر يكى از شهرهاى قديم آذربايجان است كه گويا به سبب اقامت چند روزه خسروانوشيروان* ساسانى در آن، خسروشاه ناميده شده بود. اطلاعات اندكى نيز در منابع جغرافيايى قديم درباره آن وجود دارد.
در اوايل قرن هفتم، ياقوت حموى (ذيل «خسروشاه») خسروشاه را شهرى داراى بازار و عمارت و در شش فرسنگى تبريز ذكر كرده است. در اواخر قرن هفتم، رشيدالدين فضلاللّه (ص 94ـ95) اين شهر را در شمار اعمال تبريز نام برده است، در اوايل قرن هشتم، حمداللّه مستوفى (ص 79) خسروشاه را از آباديهاى بزرگ ناحيه تبريز، و ابوالفداء (ص 387) آن را شهرى كوچك در هفت فرسنگى تبريز در آذربايجان ذكر كردهاند. طاهرى (ص150) به نقل از راولينسون، كه در 1254 به ايران سفر كرده بود، خسروشاه را دهكدهاى بسيار خرّم، با آب و هوايى معتدل بهسبب نهرهاى متعدد جارى در آن آورده است. در دوره ناصرى، خسروشاه جزو قريههاى موقوفه مسجد كبود تبريز بهشمار مىرفت (رجوع کنید به مشكور، ص 671)، در زمان انقلاب مشروطه، ميرآقا خسروشاهى، از مشروطهطلبان ناحيه، پس از دستگيرى به دار آويخته شد (براون، ص220).
بعد از پيروزى انقلاب اسلامى، در 21 مهر 1358 نام آن به خسروشهر و نام ايستگاه راهآهن خسروشاه، بين تبريز و مراغه، به ايستگاه راهآهن زارعى تغيير يافت (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 13، ص 155؛ ايران. وزارت كشور. معاونت برنامهريزى و خدمات مديريت، ص 2؛ ايران. قوانين و احكام، ص 661).
منابع : (1)ابنكربلائى، روضاتالجنان و جناتالجنان، چاپ جعفر سلطانالقرائى، تهران 1344ـ1349ش؛ (2) اسماعيلبن على ابوالفداء، كتاب تقويمالبلدان، چاپ رنو و دسلان، پاريس 1840؛ (3) ايران. قوانين و احكام. مجموعه قوانين سال 1375، تهران: روزنامه رسمى كشور، 1376ش؛ (4) ايران. وزارت كشور. معاونت برنامهريزى و خدمات مديريت، تغيير نام واحدهاى تقسيمات كشورى و عوارض طبيعى از ابتداى انقلاب اسلامى تا پايان فروردين ماه 1365، ]تهران 1365ش[؛ (5) ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ (6) همو، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ (7) ادوارد گرانويل براون، نامههائى از تبريز، ترجمه حسن جوادى، تهران 1351ش؛ (8) جمال ترابىطباطبائى، مسجد صفوى خسروشهر، تبريز 1382ش؛ (9) حمداللّه مستوفى، نزهةالقلوب؛ (10) اسماعيل ديباج، آثار باستانى و ابنيه تاريخى آذربايجان، ]تهران[ 1346ش؛ (11) رزمآرا؛ (12) رشيدالدين فضلاللّه، كتاب تاريخ مبارك غازانى: داستان غازانخان، چاپ كارليان، لندن 1358/1940؛ (13) ابوالقاسم طاهرى، جغرافياى تاريخى گيلان، مازندران، آذربايجان از نظر جهانگردان، ]تهران[ 1347ش؛ (14) عبدالرحيم عقيقى بخشايشى، مفاخر آذربايجان، تبريز 1374ـ1379ش؛ (15) فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج :13 اروميه، تهران: سازمان جغرافيائى نيروهاى مسلح، 1375ش؛ (16) عبدالعلى كارنگ، آثار و ابنيه تاريخى شهرستان تبريز، در آثار باستانى آذربايجان، ج 1، تهران: انجمن آثار ملى، 1351ش؛ (17) مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1385 نتايج تفصيلى كل كشور، 1385ش.
Retrieved Apr. 19, 2010, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census85/census85/natayej/census85.rawdata;
محمدجواد مشكور، تاريخ تبريز تا پايان قرن نهم هجرى، تهران 1352ش؛ (18) نقشه تقسيمات كشورى جمهورى اسلامى ايران، مقياس 000،500،1:2، تهران: سازمان نقشهبردارى كشور، 1383ش؛ (19) نقشه جمهورى اسلامى ايران: براساس تقسيمات كشورى، مقياس 000،600،1:1 ،تهران : گيتاشناسى، 1383ش؛ (20) ياقوت حموى؛ (21) NicholasNicholasAmbraseysand Charles Peter Melville,A history of Persian earthquakes, Cambridge 1982.
/ فرزانه ساسانپور/