خرقان، برجها ، خرقان، برجها دو برج آرامگاهى از دوره سلجوقيان در خرقانِ قزوين. اين دو بنا در يك كيلومترى دهكده حصار قوشه امام يا حصار ارمنى، از توابع خرقان غربى و در فاصله 29 مترى از يكديگر قرار دارند (ورجاوند، ص 315، 335؛ زنده دل، ص 58).
تا اوايل دهه 1340ش، براساس كتيبههاى ضريحهاى چوبىِ هر دو مقبره (متعلق به دوره صفويه، 964)، بناها را آرامگاه فرزندان امام موسىكاظم عليهالسلام، حديدهخاتون و محمد مىدانستند (رجوع کنید بهگلريز، ج 1، ص 964؛ ورجاوند، ص 345)؛ اما در بررسيهاى استروناخ روشن شد كه اين برجها آرامگاه دو تن از تركان سلجوقى به نامهاى ابوسعيد بيجار پسر سعد و ابومنصور ايلتاىتى پسر تكيناند (استروناخ و يانگ، ص 354؛ پيرنيا، 1371ش، ص 269؛ براى اطلاع از اختلاف ضبط اسامى رجوع کنید به پيرنيا، 1371ش، ص270؛ ورجاوند، ص342).
براساس كتيبه گنبدِ برج شرقى (برج قديمى)، اين بنا در 460 احداث شده و معمار آن محمدبن مكرالزنجانى القبه بوده و براساس كتيبه سردر برجِ غربى (برج جديد)، بنا در 486 ساخته شده و معمار آن ابوالمعالىبن مكرالزنجانى بوده است (ورجاوند، ص 327، 342)؛ احتمالا معمار هر دو برج يك نفر بوده است (رجوع کنید به استروناخ و يانگ، همانجا؛ بزرگنيا، ص 42). تا قبل از 1347ش، قسمتى از پايههاى بنابر اثر سيلاب زير قشر رسوبات قرار داشت كه روستاييان آن را به شكل ابتدايى تعمير كردند (ورجاوند، ص 317، 319). پس از آن، برجها بارها در 1353ش، 1369ش، 1370ش و از 1371 تا 1373ش مرمت شدند (رجوع کنید به مركز اسناد و مدارك ميراث فرهنگى، 1383ش؛ سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران، ص 129). هر دو برج خرقان در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است (پازوكى طرودى و شادمهر، ص 264).
برج قديمى (شرقى). اين بناى هشت ضلعى از آجر پخته و با ارتفاع حدود پانزده و قطر يازده متر ساخته شده است (مشكوتى، ص 230). ستونهاى مدورى در هشت گوشه آن قرار دارد و به جز دو ستونى كه درون آنها پلههاى مارپيچ تعبيه شده است و قطر بيشترى دارند، بقيه ستونها به يك اندازهاند. پلكانها به غلامْگردشىِ مابين دو پوشه گنبد راه مىيابند. مدخل برج در ضلع شمالى قرار دارد. ضخامت ديوارها 60 سانتيمتر و پوشش تزيينى آجرى روى آنها 21 سانتيمتر است. در تمام اضلاع هشتگانه، دو ستونچه مدور تزيينى چسبيده به ستونهاى بزرگ ديده مىشود كه تا اواسط اضلاع امتداد يافته و قوس تيزهدارى نيز روى آنها ساخته شده است (استروناخ و يانگ، ص 355؛ ورجاوند، ص 315، 317، 319). قاب و تزيينات آجرى داخل طاقنماهاى هر ضلع، طرح و نقش ويژهاى دارند. ضلعى كه ورودى برج در آن قرار دارد، تزيينات بيشترى از جمله كتيبه دارد كه در قسمت بالاى ساقه گنبد قرار گرفته است (ورجاوند، ص 325ـ327). همچنين، آجركارى سردر ورودى به شيوه خفته و راسته به شكل گل و بوته است و در داخل طاقنماى آن از كلمه اللّه براى تزيين استفاده شده است. به جز دو ستون كه آجركارى مشابه دارند تزيينات بقيه ستونها متفاوت است (استروناخ و يانگ، ص 360ـ361).
گنبد دو پوسته است ولى دو پوسته آن كاملا در نيمرخ هم قرار ندارند (اتينگهاوزن و گرابار، ص 283). پوسته داخلى گنبد سالم است و با خيز و انحناى مناسبى به كمك طاقنماها و كاربندى شانزدهگانهاى بالاى هشت ضلعى بنا قرار گرفته، اما از پوسته خارجى گنبد چيزى باقىنمانده است (ورجاوند، ص 319).
فضاى هشت ضلعى داخل آرامگاه سكويى به ارتفاع سى سانتيمتر در دور تا دورِ آرامگاه دارد. در وسط هر ضلع، طاقنمايى با قوس تيزهدار ديده مىشود. روى ديوارها، كاربنديها و زير گنبد آثارِ نقاشى ديوارى (فرسك) وجود دارد كه در نوع خود حائز اهميت است. طاقنماها در قسمت بالا داراى حاشيهاى برجستهاند و در قسمت پايين آنها طاقنماى ديگرى به رنگ آبى ديده مىشود. در قسمت بالاى طاقنماها، قابهاى بيضى شكلى با شعاع خورشيد در اطراف آنها ديده مىشود كه داخل آنها نقوش طاووس نر با چترى به شكل بادبزن، ستارههاى شش يا هشتپر، دو طاووس در مقابل يكديگر، يا دو طاووس كه گردنهاى بلندشان به هم پيچيده، نقاشى شده است. در حد فاصل هر دو طاقنما نيز نقش تجريدى درخت انار با دو پرنده در دو طرفآن ديدهمىشود (همان،ص331؛ شريفزاده،ص84ـ 85).
تزيينات سطح داخلى گنبد شامل نقوش تزيينى با تلفيق خط كوفى است كه در داخل كاربنديها با رنگ سبز و آبى ايجاد شده است (شريفزاده، همانجا). قبلا ضريح كوچك منبتكارى شدهاى كه قسمتى از آن آسيب ديده بود درون برج قرار داشت (گلريز، ج 1، ص 964).
برج جديد (غربى). ارتفاع اين بنا حدود 55 سانتيمتر بيشتر از برج شرقى است (رجوع کنید به ورجاوند، ص 335؛ آگاهىنامه سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران، ش 24، آذر 1356، ص 21). اين برج فقط يك پلكان مارپيچ دارد و سطح خارجى گنبد آن، مانند برج قبلى، داراى رگههاى برجسته آجرى است (ورجاوند، همانجا). اين بنا از نظر تزيينات با برج قديمى تفاوت چشمگيرى دارد كه بيشتر ناشى از نماسازى اضلاع و سردر ورودى است. در نماسازى اضلاع هشتگانه، حاشيه كم عرض آجرچينى شدهاى از پايين تا بالا امتداد دارد و ستونچههاى تزيينى و قوس تيزهدار روى آنها مانند بناى اول است. حاشيه قوسهاى تزيينى به جز اضلاع دوم و هشتم (از چپ به راست با فرض شماره يك براى ضلع ورودى) كه با آجركارى ظريف برجستهاى تزيين شدهاند، در بقيه اضلاع ساده است. اضلاع هشتگانه در جهت طولى با يك رگه برجسته آجرى به دو قسمت تقسيم شدهاند. در قسمت زيرين، سه طاقنماى تزيينى با قوس شكنجى برجسته ساخته شده كه هر يك داخل قابى مستطيلى قرار گرفته است. در قسمت بالايى طرحهاى متنوعى به چشم مىخورد (همان، ص 335، 338ـ339؛ زمرشيدى، 1367ـ1370ش، ج 1، ص 5). ضلعى كه ورودى بنا در آن قرار دارد، از نظر تزيينات با ساير اضلاع و همچنين با ضلع ورودى بناى اول تفاوت دارد. در اين ضلع، بين ستونهاى مدور و رگه آجرچينىِ برجسته چهارچوب، فاصلهاى ايجاد شده و داخل آن تزيين شده است. قوس طاقنماى اين ضلع از اضلاع ديگر كوتاهتر است و در بالاى قوس و زير كتيبه ساقه گنبد، كتيبه قرآنى كار شده است (ورجاوند، ص 340، 342ـ343). داخل اين برج، محرابى با تزيينات آجرى و قوسى شكنجى ساخته شده است (همان، ص 345؛ آگاهىنامه سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران، همانجا). فضاى داخلى آرامگاه فاقد پوشش گچى و نقاشى ديوارى است و ديوارها سراسر آجرچينى ساده دارند (همان، ص 343). دور تا دور و روى ساقه گنبد، مانند برج قديمى، هشت حاشيه پهن با نقوش هندسى دارد كه زير آنها كتيبه قرآنى به خط كوفى مشاهده مىشود (همان، ص 335). ضريح داخل اين برج هماندازه ضريح برج قديمى و بدون تزيينات بود و فقط در حاشيه بالاى آن نام دوازده امام با خط نسخ حكاكى شده بود (گلريز، همانجا).
به عقيده برخى، ساخت مقابر خرقان در فضاى خارج از شهر به سبك تركان سلجوقى و تقليد از چادرهاى صحرانشينى بوده است (رجوع کنید به هيلن برند، ص 275؛ غروى، ص 120ـ121). از نظر معمارى گنبد، اولين نمونههاى گنبدهاى نار (پيازى و نيمكره) و قديمىترين گنبدهاى دو پوسته گسسته (ميان تهى) در اين برجها ديده مىشود (پيرنيا،1380ش، ص 163، 175). گرهچينى و نقوش هندسى در آجركارى دوره سلجوقى، در مقابر خرقان به كمال رسيده است (زمرشيدى، 1365ش، ص 27؛ نجيب اوغلو، ص 137). در برجهاى خرقان، حدود 25 نوع آجركارى تزيينى با استفاده از طرحهاى مختلف مانند حصيرى، جناغى، خفته راسته، گره مربع سرمهدان، مربع پا باريك و چهار ترنجى وجود دارد (كيانى و همكاران، ص 16؛ اتينگهاوزن و گرابار، ص288؛ زمرشيدى، 1365ش، ص 224ـ225). آجركارى برجهاى خرقان كه حاكى از مهارت سازندگان آن است، اين بنا را يكى از چشمگيرترين بناهاى قرن پنجم كرده است (جونز، ص 161؛ شريفزاده، ص 84). نقوش به كار رفته در اين بنا نيز قابل تأملاند، از جمله نقش طاووس كه در بناها و پارچههاى دوره آلبويه نيز به كار رفته است (استروناخ و يانگ، ص 366).
منابع : (1)علاوه بر مشاهدات مؤلف؛ (2) ديويد استروناخ و كايلر يانگ، «سه آرامگاه برجىاز دوران سلجوقى»، ترجمه مجيد ورهرام،مجله بررسيهاى تاريخى، سال4، ش 5 و 6 (آذر ـ اسفند 1348)؛ (3) زهره بزرگنيا، معماران ايران از آغاز دوره اسلامى تا پايان دوره قاجار، تهران 1383ش؛ (4) ناصر پازوكى طرودى و عبدالكريم شادمهر، آثار ثبت شده ايران در فهرستآثار ملى: از 24/6/1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش؛ (5) محمدكريم پيرنيا، آشنايى با معمارى اسلامى ايران: ساختمانهاى درونشهرى و برونشهرى، تدوين غلامحسين معماريان، تهران 1371ش؛ (6) همو، سبكشناسى معمارى ايرانى، تدوين غلامحسين معماريان، تهران 1380ش؛ (7) حسين زمرشيدى، كاشيكارى ايران، تهران 1367ـ1370ش؛ (8) همو، گرهچينىدرمعمارىاسلامىوهنرهاى دستى، تهران 1365ش؛ (9) حسين زندهدل، استان قزوين، تهران 1377ش؛ (10) سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران، كارنامه دهسال خدمت سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، گردآورنده: محمود مهران، ]تهران 1355ش[؛ (11) عبدالمجيد شريفزاده، ديوارنگارى در ايران: زند و قاجار در شيراز، تهران 1381ش؛ (12) مهدى غروى، آرامگاهدرگسترهفرهنگايرانى، تهران 1376ش؛ (13) محمديوسف كيانى، فاطمه كريمى، و عبداللّه قوچانى، مقدمهاى بر هنر كاشيگرى ايران، تهران 1362ش؛ (14) محمدعلى گلريز، مينودر، يا، بابالجنه قزوين، ]قزوين [1368ش؛ (15) مركز اسناد و مدارك ميراث فرهنگى، 1383ش.
Retrieved Jan. 19,2010, from http://www.ichodoc.ir/ scripts/wxis.exe;
نصرتاللّه مشكوتى، فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، ]تهران [1349ش؛ (16) گلرو نجيباوغلو، هندسه و تزيين در معمارى اسلامى : طومار توپقاپى، ترجمه مهرداد قيومى بيدهندى، تهران 1379ش؛ (17) پرويز ورجاوند، سرزمين قزوين، تهران 1349ش؛ (18) Richard Ettinghausenand Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: 650-1250, Harmondsworth, Engl. 1987. (19) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning,Edinburgh1994. (20) Dalu Jones,"The elements of decoration:surface, pattern and light", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984.
/ عبدالكريم عطارزاده /