نامۀ دانشوران ناصری ، دایرةالمعارفی الفبایی، تألیف شده در عصر قاجار، در شرحاحوال و بیان آثار مشاهیر علم و ادب در جهان اسلام. نام این کتاب، چنانکه از دیباچۀ آن پیداست (رجوع کنید به ج1، ص «ی»)، نامۀ دانشوران ناصری است که ظاهراً این نام را ناصرالدینشاه قاجار بر آن نهاده است. بانی تألیف و انتشار نامۀ دانشوران ناصری، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، پنجاهوچهارمین پسر فتحعلیشاه قاجار و اولین وزیر علوم (وزارت: 1276-1298) در این عصر، بود که ناصرالدینشاه او را به این کار مأمور کرد (رجوع کنید به ج1، ص «د»). اعتضادالسلطنه برای این کار و انتخاب نویسنده، دستور داد فرمان شاه را به حاکمان ولایات ابلاغ کنند تا اطلاعات راجع به علمای هر منطقه بهطور مستند گردآوری شود. همچنین جمعی از فضلا و نویسندگان برجسته را، که برای تدوین این اثر مایل به همکاری بودند، فراخواند و پس از مصاحبه و امتحان، چهارتن را که واجد شرایط بودند انتخاب کرد و تألیف این کتاب را برعهدۀ آنان گذاشت (رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص هـ - و). نویسندگان منتخب عبارت بودند از شمس العلما شیخمحمدمهدی عبد ربآبادی (متوفی 1331)، میرزاابوالفضل ساوجی (متوفی 1312)، ملاعبدالوهاب قزوینی معروف به ملاآقا (متوفی 1306) و میرزاحسن طالقانی (نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص «و»؛ قزوینی، ص57-58). بار اصلی تألیف برعهدۀ عبد ربآبادی بود، به این ترتیب که مطالبی را که دیگر مؤلفان گردآوری کرده بودند، ترکیب و تألیف می کرد و به نگارش درمیآورد. اما با مرگ یا خروج برخی از اعضای انجمن نویسندگان و تنها ماندن عبد ربآبادی، بعدها سه تن دیگر به این جمع پیوستند (برای تفصیل رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، 1356ش، ج1، ص410؛ همو، 1367ش، ج1، ص555؛ ج2، ص1293؛ ج3، ص2139)، از جمله شخصی به نام غیاثالدین کاشانی که از جلد سوم تا هفتم در تألیف کتاب دست داشت (رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، مقدمۀ صدر، ص پانزده). کتابت نامۀ دانشوران ناصری برعهدۀ میرزاطاهر همدانی خوشنویس و میرزامهدی آذربایجانی گذاشته شد(رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص«و»؛ اعتمادالسلطنه، 1356ش، ج1، ص281، 410). علاوه بر کتابخانۀ شخصی اعتضادالسلطنه (رجوع کنید به بامداد، ج2، ص447)، کتابخانهای هم برای تألیف نامۀ دانشوران در اختیار مؤلفان قرار گرفته بود که شخصی به نام آقاسیدعلی کتابدار آن بود(رجوع کنید به همانجا؛ همو، 1367ش، ج2، ص1293؛ نامۀ دانشوران ناصری، مقدمۀ صدر، ص شش). نویسندگان کار خود را در 1296 زیرنظر اعتضادالسلطنه آغاز کردند. وی، چنانکه از دیباچۀ نامۀ دانشوران (رجوع کنید به ج1، ص ر- ی) پیداست، برای گردآوری و تألیف شرححالها چارچوب ویژهای تعیین کرده بود که واجد برخی نکات درخور توجه است، از جمله اشتمال آن بر احوال همۀ دانشمندان جهان اسلام، رعایت ترتیب الفبایی و ذکر نام و لقب یا کنیۀ مشهورتر شخص، رعایت ترتیب سنوات در ذکر مطالب راجع به هر شخص، تشریح و توضیح و ضبط اصطلاحات و لغات دشوار و تفکیک نامهای مشترک، درج گزیدۀ پرمایهای از اشعار هر شخص و ترجمۀ آنها به فارسی در صورت لزوم، ذکر حکایات و نوادر راجع به اشخاص، نگارش مطالب به نثری پاکیزه و سالم و درخور فهم همگان و بالاخره اجتناب از هرگونه تعصب و سختگیری و ذکر القاب ناشایست دربارۀ بزرگان دین، از شیعه و اهل سنّت. همچنین مقرر شد که نویسندگان نوشتههای خود را به رؤیت اعتضادالسلطنه برسانند تا خطاهای احتمالی آنها را برطرف سازد. اعتضادالسلطنه امور مربوط به چاپ نامۀ دانشوران را به پسر خود، محمدحسنمیرزا، سپرد (رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص «ر»).
تألیف نامۀ دانشوران ناصری تا پایان جلد دوم از 1294 تا 1298، یعنی زمان مرگ اعتضادالسلطنه، زیرنظر وی ادامه یافت و از آن پس، نظارت بر تألیف و نشر آن برعهدۀ محمدحسنخان اعتضادالسلطنه قرار گرفت (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، 1350، ص118؛ همو، 1356، ج1، ص174) و او تا پایان عمر عهدهدار این امر بود. از جای جای روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه (برای نمونه رجوع کنید به ص118-119، 722، 918) مقدار توجه و نظارت ناصرالدینشاه به این اثر پیداست.
نامۀ دانشوران ناصری ترتیبی الفبایی دارد و فقط مشتمل است بر شرح احوال و آثار اشخاص نامدار حوزههای مختلف علوم . مفاهیم در این کتاب مدخل نشده، هرچند در ضمن بیان احوال اشخاص، در بارۀ پارهای موضوعات و مفاهیم علمی و ادبی و دینی بحث شده است. ترتیب الفبایی در حرف اول اسم اشخاص رعایت گردیده، اما در حرف دوم چندان به آن توجه نشده است (رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج1، مقدمۀ صدر، ص هفده). چنانکه گفته شده (ج4، ص198)، اسامی اشخاص بر رسم معمول و به پیروی از کتابهایی مانند تذکرةالحفاظ ذهبی و فواتالوفیات صلاحالدین کتبی آورده شده است.
نامۀ دانشوران ناصری در صورت چاپشدهاش تا حرف ش بیشتر در دسترس نیست، هرچند محمدتقی بهار در سبکشناسی (ج3، ص394) نوشته است که گویند قسمتهای دیگر آن هم تألیف شده و به صورت دستنویس در کتابخانههای خصوصی موجود است. این مقدار چاپ شده مجموعاً 539 شرححال را دربردارد و از این تعداد، بیشتر شرححالها راجع به صوفیه و عرفا و سپس، به ترتیب، پزشکان، فقها، ادبا و شعرا و در مرحلۀ بعد به ترتیب راویان، محدّثان، فلاسفه، منجمان، مفسران، مورخان و متکلمان است و اندکی هم به ریاضیدانان و قضات اختصاص داده شده است.
بنای نویسندگان کتاب بر آن بوده که هرجا آيه، حدیث، عبارت یا شعری عربی نقل شده است ، بلافاصله ترجمه یا حاصل معنای آن نیز آورده شود (برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص169-171، 189-192). این سبک تألیف گرچه موجب گرانبار شدن کتاب از مطالب فرعی و نالازم شده، اما این فایده را دربرداشته است که ما اینک گزیدهای درخور توجه از بهترین اشعار عربی را با ترجمهای خوب و در مواردی عالی در اختیار داشته باشیم، نظیر ترجمۀ قصیدۀ عینیۀ ابنسینا (ج1، ص130-132)، قصیدۀ نونیۀ ابوالفتح بستی (ج4، ص194-197) و قصیدۀ تائیۀ صغرای ابنفارض (رجوع کنید به ج5، ص392-403). در این اثر، در ضمن شرححالها، فواید علمی و ادبی و تاریخی و انتقادی بسیاری، به مناسبت و بیمناسبت، آمده است که غالباً ارزشمند و درخور توجه هستند، از جمله تفکیک اسامی مشترک (برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص161، 375)، تصحیح عناوین کتابها (برای نمونه رجوع کنید به ج4، ص310)، برخی نقدها و نکات ادبی و لغوی (برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص338، ج4، ص43؛ ج9، ص312-313؛ نیزرجوع کنید به باغستانی، ص76-77)؛ مطالبی مستقل در حد یک مقاله در موضوعاتی مانند بحث دربارۀ ظهوریک مجدد در آغاز هر قرن (ج1، ص200-208)، اصول اعمال فرقۀ ملامتیه (ج4، ص277-278)، ابنقبه و تعبد به خبر واحد (ج4، ص282-283)، مناظرات ابنقبه با زیدیه (ج4، ص283-309)، تحقیق دربارۀ اینکه روز عاشورا مطابق با چه روزی از هفته بوده است(ج4، ص56-57)، بحثی دربارۀ انواع خطوط و پیدایش و تکامل آنها (رجوع کنید به ج5، ص94-105)، برخی فواید جغرافیایی (برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص304؛ ج4، ص43) و بالاخره بیان نکاتی در مقایسۀ دستاوردهای علم جدید با یافتههای دانشمندان اسلامی نظیر ابوریحان بیرونی (ج1، ص79-80).
در نامۀ دانشوران ناصری به مسائل و رویدادهای عصری و دانشمندان و فضلای معاصر نیز تا اندازهای توجه نشان شده، از جمله به شرح حال برخی عالمان مشهور عصر قاجار، همچون سیدابراهیمبن سیدمحمدباقر قزوینی (متوفی 1264)، مؤلف نتایجالافکار و دلائل الاحکام در شرح شرائعالاسلام (رجوع کنید به ج1، ص377-395) و حاج زینالعابدین شیروانی صاحب بستانالسیاحه (رجوع کنید به ج8 ، ص304-318)، یا رویدادهای معاصر نیز پرداخته شده است، از جمله به سبک و سیاق معمول در نگارش خطوط در زمان تألیف کتاب (رجوع کنید به ج5، ص99-100)، و اشاره به کسوف 28 شوال 1291، مطابق با هشتم دسامبر 1874 (رجوع کنید به ج1، ص140-141) و اشاره به برخی عملهای پزشکی جدید در مدرسۀ دارالفنون، مثل عمل سنگ مثانه (رجوع کنید به ج1، ص364).
نامۀ دانشوران ناصری به لحاظ نثر فارسی نیز در خور توجه است و از متون باارزش دورۀ قاجار به شمار می آید، چنانکه بهار (ج3، ص370)، جلد نخست (چاپ سنگی) آن را از نظر نثر فنی شاهکار خوانده است.
نخستین چاپ این اثر در هفت جلد و به صورت سنگی، به ترتیب، در سالهای 1296، 1312، 1317، 1320، 1321، 1323 و 1324 منتشر شد. دو جلد اول آن به شکل مستقل، و مجلدات بعدی در مقدمۀ سالنامۀ دولتی وقت تا حرف ش چاپ شده است (قزوینی، ص59؛ صدر، مقدمۀ نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص5). این اثر بعدها در نه جلد در قم (چاپ دوم، 1379/ 1338ش) به اهتمام رضا صدر به چاپ رسید.
نامۀ دانشوران پس از انتشار مورد توجه و استفادۀ دانشوران و نویسندگان قرار گرفت و از آن پس، در دیگر منابع مرجع و غیرمرجع قرن اخیر، همواره از آن استفاده و به آن استناد شده است (مثلاً رجوع کنید به ثقهالاسلام تبریزی، ج1، ص66؛ محسن امین، ج2، ص337، 414؛ ج3، ص195؛ آقابزرگ طهرانی، ج1، ص267، 305؛ ج2، ص21، 23).
نامۀ دانشوران ناصری را میتوان نخستین گام برای تألیف دایرةالمعارف به سبک جدید در ایران معاصر دانست؛ این اثر اولین تألیف گروهی در عصر جدید در ایران است که با طرح و اندیشهای مشخص و بودجهای معیّن و تحت نظارت کامل دولت به وجود آمده و واحد خاصی در وزارت علوم با عنوان «مجلس تألیف نامه دانشوران» تألیف آن را برعهده گرفته است و نیز مدیران ارشد آن، اعتضادالسلطنه و اعتمادالسلطنه، هر دو با معارف اروپایی عصر آشنا بودهاند (رجوع کنید به باغستانی، ص79).
منابع : (1) آقابزرگ طهرانی، الذریعه؛ (2) اسماعیل باغستانی، «کلان کتابهای عهد قاجاریه، مورد نمونه: «نامۀ دانشوران ناصری»، مجموعه مقالههای اولین همایش سراسری دانشنامهنویسی در ایران (گذشته، حال، آینده)، تهران 1389ش؛ (3) ثقهالاسلام تبریزی، مرآةالکتب، چاپ محمدعلی حائری، قم 1414؛ (4) مهدی بامداد، شرححال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران 1357ش؛ (5) نامۀ دانشوران ناصری، در شرححال ششصد تن از دانشمندان نامی، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه 1379/ 1338ش؛ (6) محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران 1377ش؛ (7) همو، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران 1367ش؛ (8) همو، چهل سال تاریخ ایران (المآثر و الآثار)، چاپ ایرج افشار، تهران 1356ش؛ (9) محسن امین، اعیانالشیعه، بیروت 1403/1983؛ (10) محمد قزوینی، «وفیات معاصرین از یادداشتهای استاد علامه آقای محمد قزوینی، حرف ش»، مجلۀ یادگار، سال پنجم، شمارۀ سوم، آبان 1327ش؛ (11) محمدتقی بهار، سبکشناسی، یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران 1355ش.
/ اسماعیل باغستانی /