responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6010

 

حِرباء ، از جانوران خزنده متعلق به جنس Chamaelo از تیره Chamaeleontidae. طول بدن این جانوران در انواع بالغ تا سى سانتیمتر هم می‌رسد و دُم، نصف طول بدن آنها را تشكیل می‌دهد. ماده از نر بزرگ‌تر است. از خصوصیات مهم این جانوران آن است كه می‌توانند زبان خود را گاه تا دو برابر طول بدن و به ‌سرعت بیرون ببرند و شكار را بگیرند. داراى حركت كند، پاهاى جفت‌انگشتى، دمِ پیچانِ شاخه‌گیر و چشمهایى با حركات مستقل از هم‌اند. همچنین بر اثر برخى عوامل محیطى، از قبیل احساس ترس از دشمن، به رنگ چیزى كه بر آن قرار گرفته‌اند درمی‌آیند. این جانوران بر شاخه درختان یا چیزهاى مشابه می‌نشینند و با حركت آفتاب تغییر جهت می‌دهند، چنان‌كه همیشه رو به آفتاب‌اند. گونه‌هایى از این جنس در سوریه، نواحى مدیترانه، عربستان سعودى، یمن، و شمال و منطقه مركزى ـ غربى افریقا وجود دارد (آرنولد ، ص 417؛ زكریا، ص 207ـ208؛ غالب، ذیل واژه؛ شكر، ج 1، ص 291؛ هرل و همكاران، ص 3621؛ آكانى و همكاران، ص 3).

به عقیده برخى (رجوع کنید به جوالیقى، ص 166؛ نخله، ص 224؛ معلوف، ص 59)، واژه حرباء، معرّبِ حُربا/ خُرباى فارسى (به‌معناى خورشیدبان) است و این واژگان هم از واژه اَكَّدى Harbabilu گرفته شده‌اند (سلّوم، ص 19، 121). در آثارى كه ایرانیان به زبان عربى (مثلا رجوع کنید به ابن‌سینا، ج 1، كتاب 2، ص 531) یا فارسى (رجوع کنید به دُنیسرى، ص 132) تا قرن هفتم نوشته‌اند، از واژه حرباء استفاده كرده‌اند، اما از قرن هفتم به بعد، استفاده از واژه‌هاى آفتاب‌پرست و آفتاب گَردَك معمول شده است (رجوع کنید به قزوینى، ص 449؛ انصارى شیرازى، ص 122؛ قوام فاروقى، ج 1، ص 34؛ حكیم مؤمن، ص 88؛ اوحدى بلیانى، ص 6، 14). عاشق در فرهنگ لسان‌الشعراء (تألیف در عهد فیروزشاه تغلق: 752ـ790؛ ص 63) و بدرالدین ابراهیم (سده هشتم و نهم؛ ص 279) واژه آفتاب‌پرست را براى گل نیلوفر و بوقلمون نیز به كار برده‌اند (نیز رجوع کنید به بوقلمون*).

دیوسكوریدس در الحشائش (ص 98، 166) از این جانور با نام حَمالاون یا خامیلاون نام برده است كه معرّبِ واژه یونانىِ (شیر زمینى) است (رجوع کنید به لیدل و اسكات، ذیل همین واژه). در عربى كنیه‌هاى گوناگونى براى این جانور آمده است (رجوع کنید به شكر، همانجا) كه برخى از آنها به‌سبب خصوصیات ظاهرى و رفتارى آن، از قبیل قیافه سوسك مانند، ترس و احتیاط فوق‌العاده، آفتابگردى و قدرت تغییر رنگش می‌باشد. این خصوصیات باعث شده است كه به امثال و اشعار و حكایات فارسى و عربى فراوانى راه یابد (رجوع کنید به جاحظ، ج 6، ص 362ـ 368؛ مسعودسعد سلمان، ص 5، 204؛ سهروردى، ج 3، لغت موران، ص 301ـ302؛ خاقانى،ص 59؛ سعدى، ص 311؛ دمیرى، ج 1، ص 329ـ330؛ شكر، ج 1، ص 292ـ 295).

شاید مفصّل‌ ترین توصیف حرباء در كتابهاى قدیم، از آنِ ارسطو باشد. او ظاهر این جانور (از نظر اندازه جثه، وضع پاها، مهره‌هاى پشت، شكلِ سر و دم، وضع خاص چشمها و دیگر اندامها) و نیز برخى رفتارها و ویژگیهاى آن (از قبیل تغییر رنگ) را به‌تفصیل شرح داده است (رجوع کنید به 1995، 503الف 15ـ 503ب 28، 692الف 20ـ24؛ همو، 1977، ص 71ـ73؛ همو، 1978، ص 223). این توضیحات كمابیش در آثار حكماى دوره اسلامى نیز آمده است (رجوع کنید به جاحظ، ج 6، ص 363ـ364؛ دمیرى، ج 1، ص 328ـ329). قزوینى (همانجا) از این جانور با عنوان حمجه یاد كرده است. به عقیده او، رنگ پوست این جانور بسته به میزان تابش نور خورشید و ساعات روز، كبود، قرمز و زرد می‌شود. همچنین اگر كسى قصدش كند خود را متورم می‌كند (نیز رجوع کنید به ابن ‌فضل‌اللّه عمرى، سفر20، ص 56).

در منابع طب سنّتى، خواص دارویى مختصرى براى این جانور ذكر شده است. دیوسكوریدس (پزشك و گیاه ـ داروشناس یونانى سده اول میلادى، ص 166ـ167) خون آن را براى جلوگیرى از روییدن مجدد موهاى زائد چشم مفید می‌داند (نیز رجوع کنید به رازى، ج20، ص 331؛
ابن‌سینا، همانجا). گوشت این جانور بسیار سمّى است و برخى اندامهایش شخص را مسموم می‌كند و سریعاً می‌كُشد (دنیسرى؛
انصارى شیرازى، همانجاها). آب مطبوخ این جانور، بدن را تا چند روز به رنگ سبز درمی‌آورد (حكیم مؤمن، همانجا؛
انطاكى، ج 1، ص140). طبعش نیز گرم و خشك است (همانجاها؛
براى توضیحات بیشتر رجوع کنید به عقیلى علوى شیرازى، ص 348).


منابع :
(1) ابن‌سینا؛
(2) ابن‌فضل‌اللّه عمرى، مسالك الأبصار فى ممالك الأمصار، سفر 20، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه طوپقاپی‌سراى استانبول، مجموعه روان كوشكى، ش 1668، چاپ فؤاد سزگین، فرانكفورت 1409/1989؛
(3) ارسطو، اجزاءالحیوان، ترجمة (من‌الیونانیة الى العربیة) یوحنابن بطریق، چاپ عبدالرحمان بدوى، كویت 1978؛
(4) همو، طباع‌الحیوان، ترجمة یوحنابن بطریق، چاپ عبدالرحمان بدوى، كویت 1977؛
(5) علی‌بن حسین انصارى شیرازى، اختیارات بدیعى (قسمت مفردات)، چاپ محمدتقی‌میر، تهران 1371ش؛
(6) داوودبن عمر انطاكى، تذكرة أولی‌الألباب (و) الجامع‌للعجب العُجاب، (قاهره) 1416/ 1996؛
(7) تقی‌الدین محمدبن محمد اوحدى بلیانى، سرمه سلیمانى، چاپ محمود مدبرى، تهران 1364ش؛
(8) بدرالدین ابراهیم، فرهنگنامه زفان‌گویا و جهان پویا = فرهنگ لغات‌فرس (پنج بخشى)، چاپ حبیب‌اللّه طالبى، تهران 1381ش؛
(9) عمروبن بحرجاحظ، كتاب‌الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر [?1385ـ1389/ 1965ـ 1969[، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(10) موهوب‌بن احمد جوالیقى، المعرّب من‌الكلام الأعجمى على حروف المعجم، چاپ احمد محمد شاكر، (قاهره) 1389/ 1969؛
(11) حكیم مؤمن؛
(12) بدیل‌بن علی‌خاقانى، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادى، تهران 1378ش؛
(13) محمدبن موسى دمیرى، حیاةالحیوان الكبرى، قاهره 1390/1970، چاپ افست قم 1364ش؛
(14) محمدبن ایوب دُنیسرى، نوادر التبادر لتحفة البهادر، چاپ محمدتقى دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران[?1350ش[؛
(15) دیوسكوریدس، هیولی‌ الطب فی‌الحشائش و السموم، ترجمة اِصْطِفَن‌ بن بَسیل و اصلاح حنین‌ بن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان 1952؛
(16) محمدبن زكریا رازى، كتاب‌الحاوى فی‌الطب، حیدرآباد، دكن 1374ـ 1393/ 1955ـ1973؛
(17) احمد وصفى زكریا، حیوانات و طیور بلاد الشام فى سوریا و فلسطین و الاردن و لبنان، ضبط و تقدیم احمد غسّان سبانو، دمشق 1403/1983؛
(18) مصلح‌بن عبداللّه سعدى، كلیات سعدى، چاپ محمدعلى فروغى، تهران 1363ش؛
(19) محمدداود سلّوم، معجم الكلمات الأكَّدیة فى اللّغات الشرقیـّة القدیمة و الإغریقیة و اللّاتینیة، بیروت 2003؛
(20) یحیی‌بن حبش سهروردى، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج 3، چاپ حسین نصر، تهران 1373ش؛
(21) شاكر هادى شكر، الحیوان فی‌الادب العربى، بیروت 1405/1985؛
(22) عاشق، فرهنگ لسان‌الشعراء، چاپ نذیر احمد، دهلی‌نو 1374ش؛
(23) عقیلى علوى شیرازى؛
(24) ادوار غالب، الموسوعة فى علوم‌الطبیعة، بیروت 1988؛
(25) زكریا بن محمد قزوینى، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات (تحریر فارسى)، چاپ نصراللّه سبوحى، (تهران) 1361ش؛
(26) ابراهیم قوام فاروقى، شرفنامه منیرى، یا، فرهنگ ابراهیمى، ج 1، چاپ حكیمه دبیران، تهران 1385ش؛
(27) مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمى، تهران 1362ش؛
(28) امین فهد معلوف، معجم‌ الحیوان، بیروت 1405/1985؛
(29) رفائیل نخله، غرائب ‌اللغة العربیة، بیروت 1960؛


(30) G. C. Akani , O. K. Ogbalu , and L. Luiselli, "Life-history and ecological distribution of chameleons (Reptilia , Chamaeleonidae) from the rain forests of Nigeria: conservation implications", Animal biodiversity and conservation, vol. 24, no.2 (2001);
(31) Aristoteles, The complete works of Aristotle, ed. Jonathan Barnes , Princeton , N. J. 1995;
(32) E. N. Arnold, "A key and annotated check list to the lizards and amphisbaenians of Arabia", in Fauna of Saudi Arabia, vol.8 , ed. W. Buttiker and F. Krupp, Basle, Switzerland: Pro Entomologia c/o Natural History Museum , 1986;
(33) Anthony Herrel , Jay J. Meyers , and Peter Aerts , "Functional implications of supercontracting muscle in the chameleon tongue retractors", The Journal of experimental biology, vol.204 (2001);
(34) Henry George Liddell and Robert Scott , A Greek-English lexicon, Oxford 1977.

/ شمامه محمدی‌فر /



تصاویر این مدخل:
نقاشی حربا اثز استاد منصور،قرن یازدهم،کتابخانه سلطنتی وینزر منبع:S.P.Verma,Mughol Painter of Felora and Fauna Ustad Mansur , New Delhi 1999, Pl x

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6010
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست