responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 5820

 

حَجّاج ‌بن یوسف‌بن مَطَر ، مترجم و ریاضی‌دان سده دوم و سوم. از زندگى او اطلاع چندانى در دست نیست. به گفته یعقوبى (ص 241ـ242، 249)، ظاهراً در 145 طراحى و ساخت بخشهایى از بغداد، پایتخت تازه منصور عباسى، برعهده وى بوده است. بر همین اساس، سزگین (ج 5، ص 226) تاریخ تولد حجاج را 120 تعیین كرده است. در برخى منابع، براى وى القاب حاسب (بطلمیوس ، گ 1ر) و مهندس (یعقوبى، ص 242، 249) ذكر شده است.

ابن‌ندیم (ص 304) از وى در زمره مترجمان یاد كرده است (نیز رجوع کنید به ابن‌ابی‌اصیبعه، ج 1، ص 204). به گفته او (ص 325)، نخستین بار حجاج اصول اقلیدس را ترجمه، و به هارون‌الرشید (حك :170ـ193) تقدیم كرد. این ترجمه بعدها به «نقل هارونى» مشهور شد (ابن‌ندیم، همانجا؛
قفطى، ص 64). با به خلافت رسیدن مأمون (حك: 198ـ218)، باب تازه‌اى در ترجمه آثار یونانى گشوده شد. در این دوره حجاج، همراه با هیئتى رسمى از سوى مأمون، براى آوردن آثار علمى یونانى به روم شرقى سفر كرد (ابن‌ندیم،ص 304؛
ابن‌ابی‌اصیبعه، ج 1، ص 187). وى همچنین ویرایش جدیدى از ترجمه قبلی‌اش از اصول را به مأمون تقدیم كرد (نیریزى، بخش 1، جزء1، ص 4، 6؛
بروكلمان، >ذیل<، ج 1، ص 363)؛
البته ابن‌ندیم (ص 325) از آن به‌مثابه ترجمه جدیدى یاد كرده است كه به «نقل مأمونى» شهرت یافت (نیز رجوع کنید به قفطى، همانجا). ترجمه نخست حجاج به‌جا نمانده است، اما گزیده‌هایى از ویرایش یا ترجمه دوم را در خلال شرحها و ترجمه‌هاى متعدد و نسخه‌هاى خطى به‌جا مانده از اصول می‌توان یافت (دیونگ، 1991، ص 648)؛
البته براساس این گزیده‌ها نمی‌توان متن اصلى ترجمه یا ویرایش دوم حجاج را كاملا بازشناخت (رجوع کنید به همو، 1984، ص 149). با وجود مقبولیت بیشتر ترجمه اسحاق‌بن حنین* از اصول، با بازنگرى ثابت‌بن قره*، ترجمه اول حجاج دست‌كم تا قرن چهارم (رجوع کنید به نیریزى، بخش 1، جزء1، ص 4، 6) و ویرایش یا ترجمه دوم او تا قرن هفتم (یعنى زمانى كه نصیرالدین طوسى تحریر اصول اقلیدس را نگاشت) در محیطهاى علمىِ قلمرو اسلامى تداول داشته است. نصیرالدین طوسى، هم به ترجمه حجاج و هم به ترجمه اسحاق‌بن حنین دسترسى داشته، اما ظاهرآ ترجمه اسحاق را ترجیح می‌داده است (رجوع کنید به تحریر اصول اقلیدس*).

معلوم نیست كه حجاج اصول را مستقیماً از یونانى به عربى برگردانده یا از یك ترجمه سریانى استفاده كرده است. در این‌باره فرضیه‌هاى گوناگونى وجود دارد (براى فرضیه استفاده از ترجمه سریانى رجوع کنید به سزگین، ج 5، ص 86ـ90، 103ـ104؛
تحریر اصول اقلیدس*؛
براى مخالفت با این فرضیه رجوع کنید به كلمروت، ص 304). در سده‌هاى بعد، اصول اقلیدس از عربى و یونانى به لاتینى ترجمه شد (دیونگ، 2004، ص 313).

ظاهراً هرمان و ادلارد در ترجمه‌هاى لاتینى خود از اصول، متأثر از ترجمه حجاج بودند، در حالی‌كه گراردوس كرمونایى/ ژرار كرمونایى* از ترجمه اسحاق براى ترجمه اصول بهره گرفته بود (همان، ص 325).

حجاج در 212 مجسطى بطلمیوس* را از رومى (یا سریانى) به عربى ترجمه كرد (بطلمیوس، گ 1ر؛
سارتون، ج 1، ص 562). این ترجمه، برخلاف ترجمه‌هاى وى از اصول، رواج فراوان یافت و بارها استنساخ شد (براى نسخه‌ها رجوع کنید به سوتر، ص 9). گرچه پیش از این نیز دو ترجمه از مجسطى با حمایت مالى یحیی‌بن خالد برمكى صورت گرفته بود و ترجمه دوم را ابوحسّان و سلم در بیت‌الحكمه* بازبینى كرده بودند (ابن‌ندیم، ص 327).

در فلسفه، حجاج كتاب المرآة منسوب به ارسطو را ترجمه كرده است (همان، ص 312؛
قفطى، ص 42). حاجی‌خلیفه (ج 1، ستون 664) نیز از كتابى درباره جبر و مقابله*، با عنوان الوصایا بالجزور (الجذور ؟)، تألیف حجاج‌بن یوسف یاد كرده است.


منابع :
(1) ابن‌ابی‌اصیبعه، كتاب عیون الأنباء فى طبقات الأطباء، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان (آوگوست مولر)، كونیگسبرگ و قاهره 1299/ 1882، چاپ افست انگلستان 1972؛
(2) ابن‌ندیم (تهران)؛
(3) كلاودیوس بطلمیوس، المجسطى، ترجمه حجاج‌بن یوسف‌بن مطر، نسخه خطى كتابخانه لیدن هلند، ش 680. or، نسخه عكسى كتابخانه بنیاد دایرةالمعارف اسلامى؛
(4) حاجی‌خلیفه؛
(5) علی‌بن یوسف قفطى، تاریخ الحكماء، و هو مختصر الزوزنى المسمى بالمنتخبات الملتقطات من كتاب اخبار العلماء باخبار الحكماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ 1903؛
(6) یعقوبى، البلدان؛


(7) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942;
(8) Gregg De Young, "The Arabic textual traditions of Euclid's Elements", Historia mathematica, vol.11 (1984);
(9) idem, "The Latin translation of Euclid's Elements attributed to Gerard of Cremona in relation to the Arabic transmission", Suhayl, vol. 4 (2004);
(10) idem," New traces of the lost al- Hajjaj Arabic translations of Euclid's Elements", Physis, XXVIII (1991);
(11) Martin Klamroth, "Uber den arabischen Euklid", Zeitschrift der Deutschen MorgenlÌndischen Gesellschaft, 35 (1881), repr. in Islamic mathematics and astronomy, vol. 17/I, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfort on the Main, Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997;
(12) Fadl b. Hatim Nayrizi, Codex Leidensis 399,1. Euclidis Elementa ex interpretatione al-Hadschdschadschii cum commentariis al-Narizii, pt.1, fasc.1, ed. R. O. Besthorn and J. L. Heiberg, Copenhagen 1893, repr. in Islamic mathematics and astronomy, ed. Fuat Sezgin, Frankfort on the Main, Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997;
(13) George Sarton, Introduction to the history of science, Malabar, Fla. 1975;
(14) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- ;
(15) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, Amsterdam 1981.

/ احمد جبّار /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 5820
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست