حاجیخلیفه انگیزه تألیف كتاب جهاننما را، بهویژه، جنگ كرت یا اَقْریطِش (در 1055) ذكر كرده است (به نقل كراچكوفسكی، ص 494). وی تألیف كتابش را در 1058، آغاز كرد (برای مادّه تاریخ آغاز كتاب رجوع کنید به بروسهلی، ج 3، ص 127) و نامش را جهاننما گذاشت (كراچكوفسكی، همانجا؛ آدیوار ، ص140)، اما پس از مدتی دست از تألیف آن كشید. این اثر نیمه تمام را بهنام متن اول جهاننما یا جهاننما ی اول میشناسند (رجوع کنید به كراچكوفسكی، همانجا).
در جهاننما ی اول، توصیف ممالك از غرب ربع مسكون (اندلس) و مغرب آغاز و به اقلیم روم (ممالك عثمانی)، شبهجزیره بالكان و دشتهای مجارستان ختم شده است. برای هر سرزمین در باره نام، موقعیت و اوضاع جغرافیایی، مراكز اداری و شهرهای عمده، راهها و منازل، تأسیسات و بناها و تاریخ شهرها، اطلاعاتی آورده شده و از این شیوه كمابیش در جهاننما ی دوم نیز استفاده شده است (سلن، ص 124؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). حاجیخلیفه، در صفحه پایانی جهاننما ی اول (به نقل سلن، همانجا)، نوشته است كه ممالك روم ایلی، بوسنی و مجارستان، از فتوحات جدید عثمانیها بودند و مطالب راجع به آنها با استفاده از كتابهای قدیم و جدید نوشته شده است، اما در باره آناطولی، ولایات وندیك (ونیز)، پاپا (پاپ) و فرانسه، كه زمانی جزو رومایلی بودند، مطلب به اختصار نوشته خواهد شد و آنگاه جزایر مجاور اقیانوس اطلس، كه اقلیم چهارم را تشكیل میدهند، معرفی خواهند شد. آخرین شهری كه در جهاننما ی اول به آن پرداخته شده، هاتوان (خطوان) در مجارستان است ( د. اسلام ، چاپ دوم، ج 2، ص 589).
همه نسخههای شناخته شده جهاننما ی اول ناقصاند و معمولاً از فصل سوم (مبحث دریاها) شروع شدهاند (سلن، ص 123). هامر ـ پورگشتال، قسمت رومایلی و بوسنی را از روی نسخه وین ــ كه به گمانی به خط مؤلف است ــ در 1227/ 1812 به زبان آلمانی ترجمه كرده است (همان، ص 124).
حاجی خلیفه در 1065، تألیف جهاننما ی دوم را با ساختار و مندرجاتی متفاوت با جهاننمای اول آغاز كرد،اما با مرگ وی در 1067، این اثر نیز ناتمام ماند(گوك یای، ص66). كتاب دارای دو قسم است: قسم اول شامل چهارده «امر» (فصل) در باره جغرافیا و كلیات است. در امر اول روشهای استفاده از هندسه و ترسیم نقشه ذكر شده است (رجوع کنید به ترجمه جهاننما، ص 13ـ14). در امر دوم به معنا و موضوع جغرافیا پرداخته شده و پس از ذكر مطلب مختصری در باره واژهشناسی كلمه جغرافیا، از كره زمین و رسوم و نقوش آن (عوارض زمین) بحث گردیده و جغرافیا علمی دانسته شده كه به احوال كره زمین و عوارض سطح آن از حیث جهت، رسوم، نقوش، حدود و مسافات میپردازد (همان، ص 23). دیگر مباحث قسم اول عبارتاند از: مطالبی در باره منظومه شمسی (همان، ص 43ـ52)، مذاهب سهگانه درباره علم هیئت، جغرافیای ریاضی و توصیف اتمسفر (ص 24)، اقالیم هفتگانه (ص 73) و شرح كتابهای بطلمیوس (ص 74).
قسم دوم جهاننما ی دوم، شامل 46 فصل در باره بلاد و ممالك است كه از مشرق آسیا آغاز میشود و قرار بوده است به سواحل غربی امریكا ختم شود (رجوع کنید به همان، ص 10). در فصل اول و دوم، زمین و ماه و احوال بحار (شامل حركات آبها و دریاها، جزر و مد و علل آن و آبهای زیرزمینی) وصف شده (رجوع کنید به جهاننما، گ 19ـ21؛ برای بحث احوال بحار رجوع کنید به ترجمه جهاننما، ص 104ـ121) و سپس به هر قاره فصلی جداگانه اختصاص یافته است (رجوع کنید به جهاننما، گ 34 به بعد). در فصل نهم در باره قطب جنوب مطالبی آمده (رجوع کنید به همان، گ 46 به بعد) و در فصل چهاردهم به چین و هند پرداخته شده است (رجوع کنید به گ 53 به بعد). در قسمت هندوستان علاوه بر ذكر شهرها و وضع جغرافیایی آنها، بهترتیب، در باره كوهها، گیاهان، محصولات كشاورزی، معادن و حیوانات مطالبی آمده كه بیانگر تقسیمبندی موضوعی كتاب نیز هست (رجوع کنید به ترجمه جهاننما، ص311ـ312).
پس از فصل چهارده، چند فصل به جزایر اختصاص دارد، مانند جزیره سوماترا در فصل هفدهم و جزیره سیلان در فصل نوزدهم (رجوع کنید به جهاننما، گ 60 به بعد؛ برای نقشه سوماترا رجوع کنید به همان، گ 61؛ ترجمه جهاننما ، ص210). فصل بیستوسوم در باره اقلیم سند است (رجوع کنید به جهاننما، گ 106ـ 108؛ ترجمه جهاننما، ص 314ـ 318). از فصل بیستوچهارم مطالب در باره ایران آغاز میشود و تا فصل سی و دوم ادامه مییابد؛ شامل: مكران، زابلستان و خواست، كشمیر و تبت، سیستان، بدخشان و غور و تخارستان، كرمان و هرمز و لار، اقلیم فارس، خوزستان و لرستان و اقلیم جبل (رجوع کنید به جهاننما، ص 108 به بعد). فصل سیوسوم در باره اقلیم خراسان و قُهستان و یكی از بخشهای مفصّل كتاب جهاننمای دوماست (رجوع کنید به ترجمه جهاننما، ص401ـ432). پس از آن، نواحی دیگر مانند قومس و طبرستان و مازندران، خوارزم و دیلم و گیلان، ماوراءالنهر، تركستان، آذربایجان، اَرّان و مغان و شروان، گرجستان، ارمنستان و اقلیم شام وصف گردیده است. آخرین فصل كتاب به اقلیم آناطولی اختصاص دارد. حدود یكچهارم مطالب كتاب در باره ایران است.
یكی از نكات بارز جهاننما تصاویر و نقشههای آن است. مهمترین آنها عبارتاند از: تصویر منظومه شمسی و سیارات ( جهاننما، گ 8)، نصفالنهار قسطنطنیه و دمشق و نسبت آنها با خط استوا (گ 12) و تصویر جهات اصلی و فرعی بر مبنای قبله (گ 15). نقشه جهان در دو صفحه دایرهای شكل (رجوع کنید به گ 32)، نقشههای اروپا با مدارها و نصفالنهارها (گ 36)، نقشه افریقا كه در آن مدارها با خطوط مستقیم و نصفالنهارها به صورت منحنی آمدهاند (گ 38) و نقشه آسیا كه در آن مدارها و نصفالنهارها با خطوط منحنی كشیده شده است (گ 39). در نسخه خطی كتاب جهاننما ی دوم به زبان تركی، علاوه بر نقشهای از قطب جنوب (رجوع کنید به گ 46)، در باره هریك از قسمتهایی كه مؤلف از آنها مطالبی آورده، نقشهای آمده است، ولی در نسخه ترجمه شده، همه این نقشهها وجود ندارد. برخی نقشههای جهاننمای دوم دارای سه مقیاس است: میل اسلامی، میل فرنگی و میل ایتالیایی (برای نمونه رجوع کنید به ترجمه جهاننما، ص 113ـ114).
حاجیخلیفه برای تألیف جهاننما ی دوم از حدود 150 منبع تركی، عربی و فارسی بهره برده ( د.ا.د.ترك، ذیل مادّه؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به یوردآیدین، ص 299) و در مقدمه كتابش به تعدادی از آنها اشاره كرده است (رجوع کنید به جهاننما، گ 1ـ4)، بخشی از اطلاعات مؤلف نتیجه سفرهایش به شهرها و مناطق گوناگون و مشاهدات اوست (رجوع کنید به ترجمه جهاننما، ص 392ـ393).
كتاب جهاننما، بهسبب تقدم و اعتبارش در موضوعات جغرافیایی و وصف ممالك، بهویژه سرزمینهای عثمانی، از زمان تألیف شهرت یافت. این كتاب، بهرغم ناتمام بودنش، الگوی دیگر تألیفات جغرافیایی در تركیه شناخته شده و حتی قرن یازدهم در این كشور، به قرن كاتب چلبی معروف شده است (رجوع کنید به د.ا.ترك ، ج 6، ص 437؛ سلن، ص 129، 133؛ بانارلی، ج 2، ص 688). بارتولد (ص 141) جهاننما را نخستین تلاش علمی برای مقایسه اطلاعات متون جغرافیایی اروپایی با متون جغرافیایی اسلامی دانسته و گفته است كه تا آن زمان در اروپا چنین كاری صورت نگرفته بود.
از نكات انتقادی كتاب حاجیخلیفه، آن است كه مؤلف در متن كتاب، بهجز چند مورد، نام منابع را نیاورده و به ذكر آنها در مقدمه بسنده كرده است.
از جهاننما ی دوم نسخههای متعددی موجود است (رجوع کنید به گوك یای، ص 69ـ73). ظاهراً نسخهای كه به همت ابراهیمِ مُتفرقَّه *(متوفی 1158) و با توضیحات و تعلیقات او، با عنوان تذییلالطابع ، در 1145 انتشار یافته، معروفترین نسخه چاپی جهاننما و مهمترین كتاب چاپ شده بهوسیله ابراهیم متفرقّه است (رئیسنیا، ج 3، ص 36ـ37؛ د.ا.د.ترك ، همانجا). از جمله نسخههای معروف جهاننما، نسخهای در كتابخانه نورعثمانیه (ش 2998) و نسخه دیگری در كتابخانه علیپاشا از كتابخانه سلیمانیه شهر استانبول (ش 1877) است (رجوع کنید به گوك یای، ص 75؛ روحانی، ص 95، پانویس 9). در ایران نیز دو نسخه از جهاننمای دوم وجود دارد: نسخه خطی جهاننما به تركی، در 267 برگ، كه در بخش نسخ خطی كتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره نسخه ش 688 نگهداری میشود و ترجمه جهاننما به فارسی كه محمد چارمحالی آن را در 1214 به فرمان آقامحمد خانقاجار (متوفی 1211) انجام داده و در 821 صفحه، به شماره 2709، در بخش نسخ خطی كتابخانه مركزی دانشگاه تهران محفوظ است. نسخهای از جهاننما ی اول نیز در كتابخانه آیتاللّه نجفی مرعشی در قم (رجوع کنید به حاجیخلیفه، 1376 ش، مقدمه محدث، ص 12، پانویس 3) و نسخهای در كتابخانه ملی تبریز (چاپ قسطنطنیه در 1145) موجود است.
بهرغم تلاشهای محققان اروپایی و تركیهای، مانند تشنر ، كراچكوفسكی، گوكیای و سلن، تحقیقات در باره كتاب جهاننما به اندازهای نیست كه بتوان در باره جزئیات این كتاب اظهارنظر قطعی كرد. از جمله در باره اینكه نقشههای كتاب را خود حاجیخلیفه ترسیم كرده است یا پس از وی (به ویژه از سوی ابراهیم متفرقّه) بر كتاب افزوده شدهاند، تردید وجود دارد (رجوع کنید به توتنگیل، ص 7). به گفته گوكیای، نقشههای آذربایجان و آناطولی از افزودههای ابراهیم متفرقّه و متعلق به جغرافیای كبیر است (رجوع کنید به د.ا.د.ترك ، همانجا).
(9) A. Adnan Adivar, Osmanl Turklerinde ilim, Istanbul 2000; (10) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyat tarihi, Istanbul 1987; (11) EI 2 , s.v. "Djughrafiya. VI: the Ottoman geographers" (by Fr. Taeschner); (12) Orhan Saik Gokyay, "Katip Celebi: hayati, sahsiyeti, eserleri", in Katip Celebi: hayat ve eserleri hakknda incelemeler, Ankara: Turk Tarih Kurumu Basmevi, 1991; (13) IA , s.v. "Katib Celebi" (by Orhan Saik Gokyay); (14) Hamit Sadi Selen, "[Review of] Cihannuma", in Katip Celebi, ibid ; (15) TDVIA, s.v. "Cihannuma" (by Orhan Saik Gokyay); (16) Cavit Orhan Tutengil, "Turk aydinlanmasinin kokleri, Turkiye'de 250 yil once basilan ilk Turkce kitaba kadar uzanir", Sanat dergisi, no.308 (1979); (17) Huseyin G. Yurdaydin, "Dusunce hayati", in Turkiye tarihi, ed. Sina Aksin, vol. 3, Istanbul 1990.