جهاد سازندگی ، نهادی‌ انقلابی‌ در ایران‌ برای‌ سرعت‌بخشی‌ به‌ سازندگی‌ كشور پس‌ از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌. پس‌ از گذشت‌ حدود چهار ماه‌ از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌، امام‌خمینی‌ در 26 خرداد 1358، ضرورت‌ تشكیل‌ جهاد سازندگی‌ را به‌ منظور آبادانی‌ روستاها اعلام‌ كرد. در پی‌ این‌ پیام‌، جهاد سازندگی‌ در 27 خرداد تشكیل‌ شد (ایروانی‌، ص‌184؛ امام‌ خمینی‌، ج‌4،ص‌439ـ440). در 27 شهریور 1358، اساسنامه‌ جهاد به‌ تصویب‌ هیئت‌ وزیران‌ رسید. طبق‌ اساسنامه‌،هدف‌ از تشكیلِ جهاد سازندگی‌، بسیج‌ امكانات‌ و استعدادهای‌ مردم‌ و دولت‌ برای‌ همكاری‌ در امور تهیه‌ و اجرای‌ سریع‌ طرحهای‌ سازندگی‌ باتوجه‌ و تأكید بر نیازهای‌ روستاها و نقاط‌ دورافتاده‌ مملكت‌ اعلام‌ گردید (ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، ص‌ 1).

بر اساس‌ اساسنامه‌، شورای‌ عالی‌ جهاد مسئولیت‌ بررسی‌ برنامه‌ها و طرحهای‌ پیشنهادی‌، تصویب‌ طرحهای‌ مناسب‌ و جلب‌ همكاری‌ مردم‌ برای‌ اجرای‌ طرحها را برعهده‌ داشت‌. این‌ وظایف‌ را شوراهای‌ جهاد سازندگی‌ استان‌ و شهرستان‌، در سطح‌ محدودتری‌، به‌عهده‌ داشتند (همان‌، ص‌ 2، 4ـ6).

در اواخر 1358 ش‌، پس‌ از استعفای‌ دولت‌ موقت‌، جهاد سازندگی‌ تحت‌ نظر شورای‌ انقلاب‌ در آمد و به‌صورت‌ نظام‌ شورایی‌ اداره‌ شد (ایروانی‌، ص‌ 191ـ192).

زمینه‌ فعالیت‌ جهاد سازندگی‌ در سالهای‌ نخست‌ آن‌، به‌ عمران‌، خدمات‌رسانی‌ و آموزشهای‌ فنی‌ منحصر بود، ولی‌ بنا به‌ ضرورت‌ و مقتضیات‌ جامعه‌، مسئولیتهای‌ جهاد، دائماً در حال‌تغییر و تحول‌ بود و رسیدگی‌ به‌ اموری‌ چون‌ امور فرهنگی‌، بهداشت‌ و اشتغال‌ را نیز برعهده‌ گرفت‌ (میرزایی‌، ص‌ 114).

جهاد سازندگی‌ تا 1362 ش‌ نهادی‌ دولتی‌ محسوب‌ نمی‌شد، اما انجام‌ كارهای‌ زیربنایی‌ و تولیدی‌، اهتمام‌ به‌ مشاركت‌ در سیاست‌گذاریهای‌ كشور و مهم‌تر از همه‌ تلاشهای‌ بی‌وقفه‌ آن‌ سبب‌ شد تا به‌ وزارتخانه‌ تبدیل‌ شود. بدین‌ منظور، مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ در آذر 1362 لایحه‌ تشكیل‌ وزارت‌ جهاد سازندگی‌ را تصویب‌ كرد (ایروانی‌، ص‌ 195؛ ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، ص‌ 8). وزارت‌ جهاد سازندگی‌ از 1363 ش‌ عهده‌دار وظایف‌ جدیدی‌ شد، از جمله‌ نظارت‌ و سرپرستی‌ سازمان‌ امور عشایر در 1363 ش‌، صنایع‌ روستایی‌ و دستی‌ در 1364 ش‌، شركت‌ سهامی‌ شیر در 1365 ش‌ و شیلات‌ و فرش‌ در 1366 ش‌ (خزاعی‌، ص‌ 73). حركت‌ به‌ سوی‌ خودكفایی‌ كشور از طریق‌ توسعه‌ كشاورزی‌، از اهداف‌ اصلی‌ وزارتخانه‌ محسوب‌ می‌شد. تشكیلات‌ جهاد سازندگی‌ پس‌ از دولتی‌ شدن‌، گسترش‌ یافت‌ و سیاستهای‌ آن‌ متمركزتر گردید. برای‌ پرهیز از تداخل‌ وظایف‌ آن‌ با وزارت‌ كشاورزی‌ و سایر وزارتخانه‌ها، تفكیك‌ وظایفی‌ صورت‌ گرفت‌. بر این‌ اساس‌ در مهر 1369، مسئولیت‌ دو بخش‌ گسترده‌ امور دام‌ و منابع‌ طبیعی‌ به‌ وظایف‌ جهاد سازندگی‌ افزوده‌ شد و در مقابل‌ از برخی‌ وظایف‌ كوچك‌ در زمینه‌های‌ مختلف‌ كاسته‌ شد كه‌ نتیجه‌ آن‌ تغییر سیاستهای‌ عمران‌ روستایی‌ به‌ سمت‌ امور دام‌ و منابع‌ طبیعی‌ بود. تغییر سیاستهای‌ جهاد متأثر از عواملی‌ چون‌ افزایش‌ عرضه‌ نیروی‌ كار و كاهش‌ توان‌ اشتغال‌زایی‌ در روستا بود (ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، ص‌ 16 به‌ بعد؛
خزاعی‌، ص‌ 73ـ75). دو سال‌ پس‌ از تشكیل‌ وزارت‌ جهاد سازندگی‌، لایحه‌ مقررات‌ مالی‌، اداری‌ و استخدامی‌ آن‌ به‌ تصویب‌ مجلس‌ رسید (ایران‌. وزارت‌ جهادسازندگی‌، 1364 ش‌، ص‌ 27).

جنگ‌ عراق‌ با ایران‌، زمینه‌های‌ فعالیتهای‌ جهاد را متحول‌ كرد و بر مقدار آن‌ افزود. جهاد طی‌ هشت‌ سال‌ جنگ‌، برای‌ جمع‌آوری‌، ارسال‌ و توزیع‌ كمكهای‌ مردمی‌ به‌ جبهه‌ها، «ستاد پشتیبانی‌ جنگ‌ جهاد سازندگی‌ استان‌ و شهرستان‌» را تشكیل‌ داد و با چهل‌ گردان‌ مهندسی‌ ـ رزمی‌ و چهار قرارگاه‌ عملیاتی‌ و پشتیبانی‌ در تمامی‌ مراحل‌ دفاع‌، حضور داشت‌. وظایف‌ محول‌ به‌ جهاد سازندگی‌، در طول‌ جنگ‌، پشتیبانی‌ امور مهندسی‌ جبهه‌ و بازسازی‌ و نوسازی‌ مناطق‌ جنگ‌ زده‌ بود. طراحی‌ و ساخت‌ طولانی‌ترین‌ پل‌ شناور جهان‌ (پل‌ خیبر) به‌ طول‌ چهارده‌ كیلومتر، كه‌ ارتباط‌ بین‌ جزایر مجنون‌ و ساحل‌ هور را امكان‌پذیر می‌ساخت‌، نمونه‌ای‌ از عملیات‌ برجسته‌ جهاد سازندگی‌ به‌شمار می‌آید (ایروانی‌، ص‌ 225ـ226، 229؛
20 سال‌ تلاش‌ برای‌ سازندگی‌ ، ص‌ 144).

پس‌ از پایان‌ جنگ‌، جهاد سازندگی‌ به‌ بازسازی‌ مناطق‌ جنگ‌زده‌ پرداخت‌ (ایران‌. وزارت‌ جهاد سازندگی‌، 1372 ش‌ ب‌ ، ص‌ 79ـ80). در 1375 ش‌، جهاد سازندگی‌ طرح‌ بسیج‌ سازندگی‌ را به‌ منظور بهره‌گیری‌ از تواناییهای‌ جوانان‌ تحصیل‌ كرده‌ در رشته‌ كشاورزی‌ و نیز تأمین‌ نیروی‌ انسانی‌ در بخش‌ ترویج‌ و توسعه‌ روستایی‌ مطرح‌ كرد كه‌ نخستین‌ مرحله‌ آن‌ در 1378 ش‌ با به‌كارگیری‌ نیروهای‌ فارغ‌التحصیل‌ كشاورزی‌ در دوره‌ نظام‌ وظیفه‌ به‌ اجرا در آمد ( 20 سال‌ تلاش‌ برای‌ سازندگی‌ ، ص‌ 39ـ41). جهاد سازندگی‌ به‌ منظور برقراری‌ پیوند بین‌ فعالیتهای‌ اجرایی‌ با مراكز تحقیقاتی‌، اقداماتی‌ كرد؛
از جمله‌ راه‌اندازی‌ شش‌ مؤسسه‌ تحقیقاتی مادر شامل‌ رازی‌ (فعال‌ در زمینه‌ تولید واكسنهای‌ پزشكی‌ و دامپزشكی‌)، جنگل‌ و مرتع‌، دامپروری‌، شیلات‌، آبخیزداری‌ و مهندسی‌، مركز اطلاع‌رسانی‌ و خدمات‌ علمی‌ جهاد سازندگی‌ به‌ عنوان‌ نخستین‌ مركز اطلاع‌رسانی‌ علمی‌ كشور (تأسیس‌ 1372 ش‌)، مؤسسه‌ آموزش‌ عالی‌ علمی‌ ـ كاربردی‌ جهاد سازندگی‌ (ایران‌. وزارت‌ جهادسازندگی‌. معاونت‌ طرح‌ و برنامه‌ریزی‌، ص‌ 89).

جهاد سازندگی‌ در دوران‌ فعالیتش‌، دستاوردهای‌ مهمی‌ به‌ همراه‌ داشته‌ است‌. برای‌ نمونه‌، بخشی‌ از كاركردهای‌ آن‌ عبارت‌اند از: دستیابی‌ به‌ خودكفایی‌ و بی‌نیازی‌ از واردات‌ در بخش‌ دام‌ و طیور؛
بهره‌گیری‌ از روشهای‌ مناسب‌ صید در بخش‌ شیلات‌؛
پرورش‌ و تولید سالانه‌ هزاران‌ تُن‌ میگو و ماهیان‌ سردابی‌ و گرمابی‌؛
اجرای‌ بیش‌ از دو هزار طرح‌ راه‌سازی‌، ساخت‌ مدرسه‌، جایگاه‌ سوخت‌، چاه‌ كشاورزی‌ و برق‌رسانی‌ و احداث‌ جایگاههای‌ توزیع‌ سوخت‌ در بخش‌ عشایر؛
اجرای‌ طرح‌ ساماندهی‌ خروج‌ دام‌ از جنگل‌، مدیریت‌ و احیا و غنی‌سازی‌ جنگلهای‌ دیگر كشور، اجرای‌ طرح‌ ملی‌ تعاون‌ دام‌ و مرتع‌، توسعه‌ فضای‌ سبز و جنگل‌كاری‌ و ایجاد كمربندهای‌ سبز حفاظتی‌ در بخش‌ منابع‌ طبیعی‌ (همان‌، ص‌ 84 ـ 88).

كمك‌ به‌ مناطق‌ محروم‌ كشورهای‌ مسلمان‌ نیز از اهداف‌ جهاد سازندگی‌ بود. جهاد سازندگی‌ با تأسیس‌ دفاتری‌ در كشورهای‌ تانزانیا، سیرالئون‌، غنا و لبنان‌ به‌ اجرای‌ طرحهایی‌ چون‌ كشت‌ آبی‌ و دیم‌، تهیه‌ و توزیع‌ ادوات‌ صیادی‌، آموزش‌ روستاییان‌ و كشاورزان‌، ارائه‌ خدمات‌ و احداث‌ مراكز درمانی‌ در این‌ كشورها پرداخته‌ است‌ (ایران‌. وزارت‌ جهادسازندگی‌، 1372 ش‌ ب‌ ، ص‌ 77ـ 78).

فعالیت‌ دو وزارتخانه‌ جهاد سازندگی‌ و كشاورزی‌، به‌ موازات‌ هم‌ در بخش‌ عمران‌ روستایی‌ و كشاورزی‌، موجد ناهماهنگیهایی‌ به‌ ویژه‌ در بخش‌ كشاورزی‌ شده‌ بود؛
از این‌رو، دو وزارتخانه‌ در 1379 ش‌ در هم‌ ادغام‌ شدند و وزارت‌ جهاد كشاورزی‌، جایگزین‌ دو وزارت‌ كشاورزی‌ و جهاد سازندگی‌ شد ( برزگر ، ش‌ 833، ص‌ 8 ـ9).

---

منابع‌:
(1) ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، مجموعه‌ قوانین‌ و مقررات‌ جهادسازندگی‌، تهیه‌ و تدوین‌ محمد علی‌ مرادی‌بنی‌ و جواد افشاری‌ ابهری‌، تهران‌ 1376 ش‌؛
(2) ایران‌. وزارت‌ جهادسازندگی‌، «تشكیلات جدید وزارت‌ جهادسازندگی‌»، جهاد ، ش‌ 161 (خرداد 1372 الف‌ )؛
(3) همو، «گزارشی‌ از عملكرد جهادسازندگی‌: 14 سال‌ با مردم‌، 14 سال‌ تلاش‌ و سازندگی‌»، جهاد ، ش‌ 161 (خرداد 1372 ب‌ )؛
(4) همو، «لایحه‌ مقررات‌ مالی‌، اداری‌، استخدامی‌ و تشكیلات‌ جهاد سازندگی‌، جهاد، ش‌ 81 (آذر 1364)؛
(5) ایران‌. وزارت‌ جهادسازندگی‌. معاونت‌ طرح‌ و برنامه ‌ریزی‌، «دستاوردهای‌ وزارت‌ جهاد سازندگی‌»، جهاد ، ش‌230ـ231 (تیر و مرداد 1379)؛
(6) محمد جواد ایروانی‌، نهادگرائی‌ و جهادسازندگی‌ ، تهران‌ 1378 ش‌؛
(7) برزگر ، ش‌ 833 (دی‌ 1379)؛
(8) 20 سال‌ تلاش‌ برای‌ سازندگی‌: نگاهی‌ به‌ عملكرد و دستاوردهای‌ 20 ساله‌ جهاد سازندگی‌، تهران‌: مؤسسه‌ فرهنگی‌ هنری‌ شقایق‌ روستا، 1379 ش‌؛
(9) علی‌ خزاعی‌، «تغییر نیاز روستاها و ضرورت‌ تحول‌ در سیاستهای‌ جهادسازندگی‌»، جهاد، ش‌ 234ـ235 (آبان‌ و آذر 1379)؛
(10) روح‌اللّه‌ خمینی‌، رهبر انقلاب‌ و بنیانگذار جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، صحیفه‌ نور، ج‌ 4، تهران‌ 1371 ش‌؛
(11) علی‌اصغر میرزایی‌، «ارزیابی‌ الگو و عملكرد ترویج‌ در وزارت‌ جهاد سازندگی‌ (سابق‌)»، جهاد، ش‌240ـ241 (تیر و مرداد 1380).

/ پروین‌ قدسی‌زاد /