جهاد دانشگاهی‌ ، نهاد عمومی‌ و غیردولتی‌ كه‌ پس‌ از انقلاب‌ اسلامی‌ در ایران‌، زیرنظر شورای‌ عالی‌ انقلاب‌ فرهنگی‌ شكل‌ گرفت‌.

در پی‌ فرمان‌ امام‌ خمینی‌(ره‌) در 23 خرداد 1359 مبنی‌ بر تشكیل‌ ستاد انقلاب‌ فرهنگی‌، ستاد مزبور در جلسه‌ 16 مرداد همان‌ سال‌، به‌ منظور تحقق‌ بخشیدن‌ به‌ اهداف‌ انقلاب‌ فرهنگی‌، جهاد دانشگاهی‌ را به‌ عنوان‌ یك‌ نهاد انقلابی‌ و برخاسته‌ از انقلاب‌ فرهنگی‌ تأسیس‌ نمود (جهاد دانشگاهی‌، اساسنامه‌، 1381 ش‌، مقدمه‌).

زمینه‌های‌ شكل‌گیری‌ این‌ نهاد عبارت‌اند از: ضرورت‌ تقابل‌ با مظاهر فرهنگی‌ نامطلوب‌ در دانشگاهها در سالهای‌ اولیه‌ پیروزی‌ انقلاب‌؛ مقابله‌ با برخی‌ نیروهای‌ دانشگاهی‌ و محافل‌ شبه ‌روشنفكری‌ مخالف‌ با سمت‌ و سوی‌ حركت‌ انقلاب‌ اسلامی‌؛ به‌كارگیری‌ دانشجویان‌ فعال‌ در انقلاب‌ فرهنگی‌ در دیگر حوزه‌های‌ فرهنگ‌ و امور اجرایی‌؛ لزوم‌ هماهنگی‌ نیروهای‌ علمی‌ و تخصصی‌ با انقلاب‌ اسلامی‌؛ و فراهم‌ آوردن‌ زمینه‌ مناسب‌ و همسو با اهداف‌ انقلاب‌ در دانشگاهها با هدف‌ آموزش‌ نیروهای‌ انقلابی‌ (حق‌شناس‌، ص‌ 8؛ منتظری‌، ص‌242). پس‌ از تبدیل‌ ستاد به‌ شورای‌ عالی‌ انقلاب‌ فرهنگی‌، اساسنامه‌ این‌ نهاد در 1365 ش‌ مورد تجدید نظر قرار گرفت‌ و با تأكید بر فعالیتهای‌ فرهنگی‌ و تحقیقاتی‌ به‌ منظور اسلامی‌ شدن‌ دانشگاهها به‌ تصویب‌ رسید. بار دیگر شورای‌ عالی‌ انقلاب‌ فرهنگی‌، با توجه‌ به‌ شرایط‌ جدید دانشگاهها، در 22 آبان‌ 1369 مصوبه‌ای‌ را به‌ تصویب‌ رساند كه‌ در آن‌ جهاد دانشگاهی‌ پلی‌ میان‌ دانشگاه‌ و بخش‌ صنعتی‌ ـ خدماتی‌ كشور معرفی‌ گردید (طبق‌ این‌ مصوبه‌، دو وظیفه‌ عمده‌ تحقیقات‌ علمی‌ و فعالیتهای‌ فرهنگی‌ همچنان‌ به‌ عهده‌ این‌ نهاد می‌باشد؛ جهاد دانشگاهی‌، اساسنامه‌ ، مقدمه‌).

در اساسنامه‌، هدف‌ از تشكیل‌ جهاد دانشگاهی‌، گسترش‌ تحقیقات‌ و شكوفایی‌ استعدادهای‌ موجود در حوزه‌ تحقیق‌ برای‌ نیل‌ به‌ خوداتكایی‌، توسعه‌ امور فرهنگی‌ از طریق‌ همكاری‌ حوزه‌ و دانشگاه‌ و سایر نهادهای‌ فرهنگی‌، گسترش‌ طرحهای‌ كاربردی‌ و نیمه‌صنعتی‌ از طریق‌ پیوند با مراكز علمی‌ ـ تحقیقاتی‌ به‌ منظور به‌كارگیری‌ نتایج‌ پژوهش‌ اعلام‌ شده‌ است‌ (همان‌، مادّه‌ 2).

اهمّ وظایف‌ جهاد دانشگاهی‌ عبارت‌اند از: تبلیغ‌ و ترویج‌ فرهنگ‌ و هنر اسلامی‌؛ برنامه‌ریزی‌ فرهنگی‌ و تربیتی‌ و ایجاد آمادگی‌ فكری‌ و مكتبی‌ جوانان‌ به‌ویژه‌ دانش‌آموزان‌ دبیرستانی‌ و دانشجویان‌؛ مقابله‌ با غرب‌گرایی‌ و انحرافات‌ فرهنگی‌؛ ایجاد تشكیلات‌ مناسب‌ به‌ منظور تألیف‌، ترجمه‌، نشر كتاب‌ و تحقیقات‌ توسعه‌ای‌ و كاربردی‌، پیگیری‌ طرحهای‌ تحقیقاتی‌؛ حمایت‌، جذب‌ و تشویق‌ دانشجویان‌ و پژوهشگران‌ جوان‌ و مستعد و برنامه‌ریزی‌ و ایجاد شرایط‌ و امكانات‌ لازم‌ برای‌ فعالیتهای‌ علمی‌ و پژوهشی‌ آنان‌ بر مبنای‌ شناخت‌ مشكلات‌ واقعی‌ و نیازهای‌ تخصصی‌ جامعه‌، اجرای‌ دوره‌های‌ رسمی‌ آموزشهای‌ علمی‌ ـ كاربردی‌ و ایجاد تشكیلات‌ آموزشی‌ و تحقیقاتی‌ و مشاركت‌ در ایجاد زمینه‌های‌ مناسب‌ برای‌ اشتغال‌ فارغ‌التحصیلان‌ دانشگاهی‌ (همان‌، مادّه‌ 3).

از لحاظ‌ ساختار تشكیلاتی‌، جهاددانشگاهی‌ از سه‌ ركن‌ هیئت‌ امنا، شورای‌ علمی‌ و رئیس‌ جهاد دانشگاهی‌ تشكیل‌ شده‌ است‌. هیئت‌ امنا به‌ عنوان‌ عالی‌ترین‌ مرجع‌ سیاستگذاری‌ جهاد دانشگاهی‌ متشكل‌ از چند شخصیت‌ حقیقی‌ و حقوقی‌ است‌ (رجوع کنید به همان‌، مادّه‌ 4). ریاست‌ جهاد دانشگاهی‌ نیز به‌ عنوان‌ بالاترین‌ مقام‌ اجرایی‌ این‌ نهاد با پیشنهاد اعضای‌ شورای‌ عالی‌ انقلاب‌ فرهنگی‌ برای‌ سه‌ سال‌ منصوب‌ می‌شود (همان‌، مادّه‌ 7). شورای‌ علمی‌ نیز به‌عنوان‌ ركن‌ دیگری‌ از جهاد دانشگاهی‌، وظیفه‌ تعیین‌ خط‌مشی‌ و نظارت‌بر فعالیتهای‌ علمی‌، پژوهشی‌ و فرهنگی‌ نهاد مذكور را برعهده‌ دارد (جهاد دانشگاهی‌، 1378ش‌، ص‌7ـ 8).

شورای‌ هماهنگی‌ به‌ عنوان‌ یكی‌ از اركان‌ رابط‌ در ایجاد هماهنگی‌ در امور اجرایی‌ و مدیریتی‌ و نظارت‌ بر عملكرد واحدهای‌ جهاد دانشگاهی‌ فعالیت‌ می‌كند (همان‌، ص‌ 11). در خصوص‌ منابع‌ اعتبارات‌ جهاد دانشگاهی‌، گفتنی‌ است‌ كه‌ این‌ اعتبارات‌ از طریق‌ تخصیص‌ بودجه‌ سالانه‌ مورد تصویب‌ دولت‌؛
درآمدهای‌ حاصل‌ از ارائه‌ خدمات‌ و اجرای‌ طرحهای‌ پیشنهادی‌ سازمانها و اشخاص‌ حقوقی‌ و حقیقی‌؛
كمكها و هدایای‌ نقدی‌ و غیرنقدی‌ و استفاده‌ از تسهیلات‌ بانكها تأمین‌ می‌گردد (جهاد دانشگاهی‌، اساسنامه‌ ، مادّه‌ 13).

جهاد دانشگاهی‌ تعدادی‌ پژوهشكده‌ نیز تأسیس‌ كرده‌، كه‌ عهده‌دار پژوهشهای‌ بنیادی‌ و كاربردی‌ در زمینه‌ صنایع‌ شیمیایی‌، برق‌، علوم‌ پایه‌ كاربردی‌، توسعه‌ تكنولوژی‌، علوم‌ بهداشتی‌، علوم‌ انسانی‌، فنّاوریهای‌ نوین‌ علوم‌ پزشكی‌ و گیاهان‌ دارویی‌ است‌. یكی‌ از پژوهشكده‌های‌ مذكور، پژوهشكده‌ رویان‌ (علوم‌ سلولی‌ و ناباروری‌) است‌. واحدهای‌ دانشگاهی‌ جهاد 41 واحد است‌ كه‌ هریك‌ با تشكیل‌ گروه‌ پژوهشی‌ و مراكز خدمات‌ تخصصی‌، مسئولیت‌ پژوهشهای‌ توسعه‌ای‌، مطالعه‌، مشاوره‌ و خدمات‌ علمی‌ و فنی‌ را برعهده‌ دارند. مؤسسات‌ و شركتهای‌ تحقیقاتی‌ وابسته‌ به‌ جهاد دانشگاهی‌، آخرین‌ حلقه‌ پژوهشی‌ در نظر گرفته‌ شده‌ و مسئولیت‌ بهره‌برداری‌ از نتایج‌ تحقیقات‌ به‌ آنها واگذار گردیده‌ است‌ (رجوع کنید به جهاد دانشگاهی‌، 1379 ش‌، ج‌ 3، ص‌ 1ـ2؛
قرنفلی‌، ص‌ 9). مهم‌ترین‌ فعالیتهای‌ پژوهشی‌ این‌ نهاد، انجام‌ طرحهای‌ تحقیقاتی‌ و ارائه‌ خدمات‌ علمی‌ و فنی‌ است‌. حاصل‌ این‌ فعالیتها، ارائه‌ مقالات‌ علمی‌ در مجامع‌ و نشریات‌ علمی‌ ـ پژوهشی‌ است‌ و حاصل‌ خدمات‌ علمی‌ و فنی‌ نیز، تدوین‌ گزارشهای‌ پژوهشی‌ و نمونه‌سازی‌ است‌ كه‌ به‌ كارفرماهای‌ ذی‌ربط‌ ارائه‌ می‌شوند. جهاد دانشگاهی‌ در ربع‌ قرن‌ فعالیت‌ خود، چندین‌ هزار عنوان‌ طرح‌ پژوهشی‌ به‌ پایان‌ رسانده‌ و موفق‌ به‌ كسب‌ بیست‌ رتبه‌ علمی‌ گردیده‌ است‌. ارائه‌ صدها مقاله‌ در مجامع‌ علمی‌ داخلی‌ و بین‌المللی‌ و انتشار صدها عنوان‌ كتاب‌ علمی‌ از جمله‌ فعالیتهای‌ پژوهشی‌ این‌ نهاد است‌. جهاد دانشگاهی‌ به‌ منظور نشر و ترویج‌ فعالیتهای‌ تحقیقاتی‌ خود و دانشگاهها و مراكز تحقیقاتی‌ كشور، به‌ انتشار نشریات‌ تخصصی‌ پرداخته‌ است‌، از جمله‌ نشریه‌ شیمی‌ و مهندسی‌ شیمی‌ ایران‌ ، فصلنامه‌ گیاهان‌ دارویی‌ ، فصلنامه‌ مهندسی‌ برق‌ و مهندسی‌ كامپیوتر ، فصلنامه‌ توسعه‌ تكنولوژی، فصلنامه‌ زمین‌شناسی‌ ایران‌ ، فصلنامه‌ علمی‌ ـ پژوهشی‌ یاخته‌ (در زمینه‌ علوم‌ سلولی‌)، فصلنامه‌ پایش‌، فصلنامه‌ لیزر پزشكی‌ و فصلنامه‌ باروری‌ و ناباروری‌ (رجوع کنید به جهاد دانشگاهی‌، 1385 ش‌، ص‌60ـ104).

جهاد دانشگاهی‌ دارای‌ مؤسسات‌ وابسته‌ نیز هست‌. از جمله‌ این‌ مؤسسه‌ها، مؤسسه‌ آموزش‌ عالی‌ جهاد دانشگاهی‌ است‌ كه‌ در جهت‌ اهداف‌ آموزشی‌ ـ فرهنگی‌ این‌ نهاد، در 1371 ش‌ تأسیس‌ شد (همو، 1378 ش‌، ص‌ 165ـ169).

یكی‌ دیگر از سازمانهای‌ وابسته‌ به‌ جهاد دانشگاهی‌، سازمان‌ دانشجویی‌ جهاد دانشگاهی‌ است‌ كه‌ در 1377 ش‌، با هدف‌ شناسایی‌ و شكوفایی‌ و اعتلای‌ استعدادهای‌ دینی‌، فرهنگی‌، سیاسی‌، اجتماعی‌، هنری‌، علمی‌ و ورزشی‌ دانشجویان‌ و ایجاد حس‌ مسئولیت‌پذیری‌ و مشاركت‌ دانشجویان‌ در زمینه‌های‌ مذكور تأسیس‌ گردید (همان‌، ص‌ 185ـ186).

همچنین‌ جهاد دانشگاهی‌ مبادرت‌ به‌ تأسیس‌ خبرگزاری‌ دانشجویان‌ ایران‌ كرد (13 آبان‌ 1378). رسالت‌ عمده‌ این‌ نهاد خبری‌ از بدو تأسیس‌، اطلاع‌رسانی‌ صحیح‌ در حوزه‌های‌ علمی‌، فرهنگی‌، سیاسی‌، اجتماعی‌، هنری‌ و صنفی‌ به‌ دانشگاههای‌ سراسر كشور بوده‌ است‌. این‌ خبرگزاری‌ در مدت‌ فعالیت‌ خود با اقبال‌ سازمانها و مراكز علمی‌ پژوهشی‌، مراكز اطلاع ‌رسانی‌، جراید كثیرالانتشار، دانشجویان‌ و دانش‌پژوهان‌ مواجه‌ گردید (همان‌، ص‌ 195ـ196).

---

منابع‌:
(1) جهاد دانشگاهی‌،در مسیر بالندگی‌: به‌ پاس‌ 9 سال‌ مدیریت‌ دكترعلی‌ منتظری‌ در جهاد دانشگاهی‌ ( 1385ـ1376 )،[تهران‌( 1385 ش‌؛
(2) همو، كارنامه‌ پژوهشی‌ جهاد دانشگاهی،) تهران(1379 ش‌ ـ ؛
(3) همو، گزارش‌ عملكرد جهاد دانشگاهی‌ در سال‌ 1378، )تهران‌ 1378 ش‌ (؛
(4) فرامرز حق‌شناس‌، «جهاد دانشگاهی‌ ثمره‌ یك‌ فرآیند است‌» (مصاحبه‌)، ایران، سال‌ 5، ش‌ 1298، 16 مرداد 1378؛
(5) محسن‌ قرنفلی‌، «جهاد دانشگاهی‌: پلی‌ میان‌ جامعه‌ و دانشگاه‌»، (مصاحبه‌)، در همان‌؛
(6) علی‌ منتظری‌، تنها یك‌ راه‌ داریم‌، انقلابی‌ بمانیم‌: مجموعه‌ گفت‌وگوهای‌ دكترعلی‌ منتظری ( 1385ـ1376 )، )تهران] 1385 ش‌.

/ مهدی‌ رهبری‌ /