جویبار ، شهرستان‌ و شهری‌ در استان‌ مازندران‌.

1) شهرستان‌ جویبار. در شمال‌ استان‌ مازندران‌ واقع‌ و مشتمل‌ است‌ بر دو بخش‌ به‌ نامهای‌ مركزی‌ و گیل‌خوران‌، و دو شهر جویبار و كوهی‌خیل‌.

شهرستان‌ جویبار در قسمت‌ جلگه‌ای‌ استان‌ قرار دارد و رود تالار *زمینهای‌ غربی‌ آن‌ را آبیاری‌ می‌كند. رود فصلی‌ سیاهرود (به‌ طول‌ حدود پنجاه‌ كیلومتر)، پس‌ از آبیاری‌ زمینهای‌ شهرستان‌، به‌ دریاچه مازندران‌ می‌ریزد (جعفری‌، ج‌ 2، ص‌ 284؛ فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها ، ج‌ 28، ص‌ 468). در شهرستان‌ جویبار نُه‌ آب‌بندان‌ (جمع‌ مساحت‌ 847 هكتار) وجود دارد كه‌ پرندگان‌ مهاجر آبزی‌ و كنارآبزی‌ (اردك‌ سرسبز، چنگر، حواصیل‌، پرستو دریایی‌ و خروس‌ كولی‌) به‌ آنجا كوچ‌ می‌كنند (سازمان‌ برنامه‌ و بودجه استان‌ مازندران‌، فصل‌ 9، ص‌ 47).

در 1323 ش‌ آبادیهای‌ شهرستان‌ جویبار عمدتاً در دهستان‌ گیل‌خورانِ شهرستان‌ ساری‌ واقع‌ شده‌ بود (ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره كل‌ آمار و ثبت‌ احوال‌، ج‌ 1، ص‌ 180، 184ـ 185). در 1324 ش‌، دهستان‌ گیل‌خوران‌ جزو بخش‌ مركزی‌ شهرستان‌ شاهی‌ (قائم‌شهر امروزی‌) شد (رجوع کنید به ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌، 1381 ش‌، ذیل‌ «استان‌ مازندران‌»). در حدود 1329 ش‌، رزم‌آرا (ج‌ 3، ص‌ 264) این‌ دهستان‌ را از نظر آمار و ثبت‌ احوال‌، تابع‌ شهرستان‌ ساری‌ و از لحاظ‌ فرمانداری‌، تابع‌ شهرستان‌ شاهی‌ (جزو بخش‌ مركزی‌) ذكر كرده‌ است‌. در تقسیمات‌ كشوری‌ 1355 ش‌، نام‌ دهستان‌ گیل‌خوران‌ در بخش‌ حومه شهرستان‌ شاهی‌ آمده‌ است‌ (ایران‌. وزارت‌ كشور، ذیل‌ «استان‌ مازندران‌»). در فروردین‌ 1366، دهستانهای‌ چپكرود و سیاهرود و در تیر 1368 بخش‌ جویبار به‌ مركزیت‌ شهر جویبار از تركیب‌ دهستانهای‌ سیاهرود، گیل‌خوران‌ و كیلاكلا و شهر كیاكلا در شهرستان‌ قائم‌شهر تشكیل‌ شدند (ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌، 1381 ش‌، همانجا؛ ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، 1370 ش‌، ص‌ 757). در اول‌ خرداد 1376، بخش‌ جویبار و بخش‌ گیل‌خوران‌ ایجاد شدند و سپس‌ شهرستان‌ جویبار به‌ مركزیت‌ شهر جویبار از تركیب‌ بخش‌ مركزی‌ و بخش‌ گیل‌خوران‌ تشكیل‌ شد (ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، 1377 ش‌، ص‌ 145). در خرداد 1379، كوهی‌خیل‌ شهر شد (ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌، 1381 ش‌، همانجا).

برخی‌ از مهم‌ترین‌ آثار تاریخی‌ شهرستان‌ عبارت‌اند از: تكیه‌ای‌ متعلق‌ به‌ دوره قاجار در آبادی‌ كلاگر محله‌؛ پل‌ آجری‌ در آبادی‌ سراج‌ كلا (مرمت‌ شده‌ در 1324 ش‌)؛ پل‌ آجری‌ در آبادی‌ پایین‌ رود پشت‌؛ تكیه‌ای‌ قدیمی‌ در آبادی‌ كردكلا؛ بقعه درویش‌ اولیا در آبادی‌ قادی‌ محله‌؛ زیارتگاه‌ شاه‌رضا، به‌عنوان‌ یكی‌ از نوادگان‌ امام‌ جعفر صادق‌ علیه‌السلام‌، در آبادی‌ شاه‌ رضا محله‌؛ تپه دینه‌بن‌، كنار آبادی‌ لاریم‌؛ تپه شورَك‌او، كنار آبادی‌ شورك‌او، تپه دینه‌ چال‌، نزدیك‌ آبادی‌ پیت‌رود؛ تپه كوی‌خیل‌، در آبادی‌ كوی‌خیل‌ (احتمالاً كوهی‌خیل‌ كنونی‌)؛ مقبره‌ای‌ منسوب‌ به‌ ابراهیم‌بن‌ ادهم‌ در آبادی‌ چپكرود؛ امامزاده‌ محمود، در نزدیكی‌ آبادی‌ لاریم‌؛ امامزاده‌ و بقعه سیدزین‌العابدین‌ (متعلق‌ به‌ 1327) در آبادی‌ سیدزین‌العابدین‌، بقعه درویش‌ محمدشاه‌ در پایین‌ رود پشت‌ و امامزاده‌ حسن‌رضا در آبادی‌ شیب‌ آب‌بندان‌ (ستوده‌، ج‌ 4، بخش‌ 1، ص‌ 349ـ359؛ فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها ، ج‌ 28، ص‌ 498؛ مركز آمار ایران‌، 1376 ش‌ الف‌ ، ص‌ 2).

در سرشماری‌ 1375 ش‌، جمعیت‌ شهرستان‌ جویبار (به‌ عنوان‌ بخشی‌ از شهرستان‌ قائم‌شهر) 454 ، 73 تن‌ بوده‌ است‌ كه‌ 545 ، 49 تن‌ (ح 68%) آنان‌ در روستاها به‌ سر می‌برده‌اند (مركز آمار ایران‌، 1376ش‌ الف‌، همانجا؛ همو، 1376ش‌ ب‌ ، ص‌هشتادو چهار). اهالی‌ شهرستان‌ به‌ فارسی‌ با گویش‌ مازندرانی‌ گفتگو می‌كنند و شیعه دوازده‌ امامی‌اند ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها، ج‌ 28، ص‌ 175).

2) شهر جویبار، مركز شهرستان‌ جویبار، تقریباً در قسمت‌ مركزی‌ شهرستان‌ واقع‌ است‌. این‌ شهر نُه‌ متر پایین‌تر از سطح‌ آبهای‌ آزاد است‌. فاصله مستقیم‌ شهر از دریاچه مازندران‌ حدود پانزده‌ كیلومتر است‌. سیاهرود از مشرق‌ آن‌ می‌گذرد. كارخانه پنبه‌ پاك‌كنی‌ (احداث‌ در 1314 ش‌ در محله باغلو) در آن‌ فعالیت‌ دارد و پنبه‌ از محصولات‌ اصلی‌ این‌ منطقه‌ به‌ شمار می‌رود (جغرافیای‌ كامل‌ ایران، ج‌ 2، ص‌ 1144؛ راهنمای‌ مازندران‌ ، ص‌ 85).

راه‌ اصلی‌، شهر جویبار را به‌ شهرهای‌ كوهی‌خیل‌ در شمال‌ (به‌ طول‌ حدود پنج‌ كیلومتر)، كیاكلا در جنوب‌ غربی‌ (به‌ طول‌ حدود دوازده‌ كیلومتر) و بابلسر در شمال‌غربی‌ (به‌ طول‌ حدود سی كیلومتر) متصل‌ می‌كند.

آبادی‌ جویبار در 1340 ش‌ شهر شد (ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌، 1381 ش‌، ذیل‌ «استان‌ مازندران‌»). در سرشماری‌ 1375 ش‌، جمعیت‌ شهر جویبار 909 ، 23 تن‌ بوده‌ است‌ (مركز آمار ایران‌، 1376 ش‌ ب‌ ، همانجا).

پیشینه‌. نام‌ جویبار در منابع‌ به‌ صورتهای‌ جوبر (رابینو، ص‌ 184)، جوبار (همان‌، ص‌ 38)، جوی‌بار (كیهان‌، ج‌ 2، ص‌ 287) و باغلو (رزم‌آرا، ج‌ 3، ص‌ 40) آمده‌ است‌. ظاهراً به‌ سبب‌ وجود منابع‌ غنی‌ آبهای‌ زیرزمینی‌ به‌ جویبار معروف‌ شده‌ است(فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها، ج‌ 28، ص‌ 176). از پیشینه شهر جویبار قبل‌ از دوره صفویه‌ (ح 906ـ 1135) اطلاع‌ چندانی‌ در دسترس‌ نیست‌. وحید قزوینی‌ (ص‌ 326)، اعتمادالسلطنه‌ (ج‌ 4، ص‌ 2175)، مكنزی‌ (ص‌ 116ـ117)، میرزا ابراهیم‌ (ص‌ 110ـ111) و ملگونوف‌ (ص‌ 210) اشاراتی‌ به‌ منطقه‌ و قریه‌های‌ آن‌ دارند. در زمان‌ محمدعلی‌ شاه‌ قاجار(حك: 1324ـ1327) رابینو در ذكر روستاهای‌ فرح‌آباد (جزو ساری‌)، از آبادی‌ جویبار (رجوع کنید به ص‌ 183ـ184) و از كوچ‌ اجباری‌ قبیله كرد مُدانلو (در دوره نادرشاه‌) به‌ جویبار نیز یاد كرده‌ است‌ (ص‌ 38).

در اوایل‌ دوره پهلوی‌ (1304ـ1357 ش‌)، مسعود كیهان‌ (ج‌ 2، ص‌ 284ـ 285، 287) از بلوك‌ گیل‌خوران‌ به‌ مركزیت‌ جویبار در مشرق‌ بلوك‌ كیاكلا یاد كرده‌ است‌. رزم‌آرا (همانجا) نیز باغلو را مشهور به‌ جویبار دانسته‌ و نوشته‌ كه‌ قصبه‌ای‌ با 100 ، 3 تن‌ جمعیت‌، دارای‌ محصولات‌ پنبه‌ و غلات‌ و كنجد، و كارخانه پنبه‌ پاك‌كنی‌ دولتی‌ و جمعه‌ بازار عمومی‌ در یك‌ كیلومتری‌ جنوب‌ آنجاست‌.

از زیارتگاههای‌ مهم‌ آن‌ امامزاده‌ مهدی‌ میرهادی‌ و امامزاده‌ صادق‌ رضا است‌ ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها، همانجا).

---

منابع‌:
(1) اعتمادالسلطنه‌؛
(2) ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، مجموعه قوانین‌ سال‌ 1376، تهران‌: روزنامه رسمی‌ كشور، 1377 ش‌؛
(3) همو، مجموعه قوانین‌ و مقررات‌ مربوط‌ به‌ وزارت‌ كشور: از آغاز پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ تا پایان‌ سال‌ 1369، تهران‌ 1370 ش‌؛
(4) ایران‌. وزارت‌ كشور، تقسیمات‌ كشور شاهنشاهی‌ ایران‌، تهران‌ 1355 ش‌؛
(5) ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره كل‌ آمار و ثبت‌ احوال‌، كتاب‌ اسامی‌ دهات‌ كشور، ج‌ 1، تهران‌ 1329 ش‌؛
(6) ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌. دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، نشریه تاریخ‌ تأسیس‌ عناصر تقسیماتی‌ به‌ همراه‌ شماره مصوبات‌ آن، تهران‌ 1381 ش‌؛
(7) همو، نشریه عناصر و واحدهای‌ تقسیمات‌ كشوری‌ [ تا پایان‌ آبان‌ 1384(، تهران‌ 1384 ش‌؛
(8) عباس‌ جعفری‌، گیتاشناسی‌ ایران‌، تهران‌ 1368ـ1379 ش‌؛
(9) جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، تهران‌: سازمان‌ پژوهش‌ و برنامه‌ریزی‌ آموزشی‌، 1366 ش‌؛
(10) یاسنت‌ لویی‌ رابینو، مازندران‌ و استرآباد، ترجمه غلامعلی‌ وحید مازندرانی‌، تهران‌ 1365 ش‌؛
(11) راهنمای‌ مازندران‌، )ساری‌: استانداری‌ استان‌ مازندران‌، 1345 ش‌(؛
(12) رزم‌آرا؛
(13) سازمان‌ برنامه‌ و بودجه استان‌ مازندران‌. معاونت‌ آمار و اطلاعات‌، آمارنامه استان‌ مازندران‌ 1376، ساری‌ 1377 ش‌؛
(14) منوچهر ستوده‌، از آستارا تا اِستارباد، تهران‌ 1349 ش‌ـ ؛
(15) فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیهای‌ كشور جمهوری‌ اسلامی‌ ایران، ج‌ 28: ساری‌ ، تهران‌: سازمان‌ جغرافیائی‌ نیروهای‌ مسلح‌، 1370 ش‌؛
(16) مسعود كیهان‌، جغرافیای‌ مفصل‌ ایران‌، تهران‌ 1310ـ1311 ش‌؛
(17) مركز آمار ایران‌، سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ 1375: شناسنامه آبادیهای‌ كشور، استان‌ مازندران‌، شهرستان‌ قائمشهر، تهران‌ 1376 ش‌ الف‌ ؛
(18) همو، سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ 1375: نتایج‌ تفصیلی‌ كل‌ كشور، تهران‌ 1376 ش‌ ب‌ ؛
(19) چارلز فرانسیس‌ مكنزی‌، سفرنامه شمال، ترجمه منصوره‌ اتحادیه‌ (نظام‌ مافی‌)، تهران‌ 1359 ش‌؛
(20) گریگوری‌ والریانوویچ‌ ملگونوف‌، كرانه‌های‌ جنوبی‌ دریای‌ خزر، یا، استانهای‌ شمالی‌ ایران، ترجمه امیر هوشنگ‌ امینی‌، تهران‌ 1376 ش‌؛
(21) میرزا ابراهیم‌، سفرنامه استرآباد و مازندران‌ و گیلان‌ و... ، چاپ‌ مسعود گلزاری‌، تهران‌ 1355 ش‌؛
(22) نقشه راهنمای‌ البرز شرقی‌: سمنان‌ ، مقیاس‌ 000 ، 300: 1، تهران‌: گیتاشناسی‌، )بی‌تا.]؛
(23) محمدطاهربن‌ حسین‌ وحید قزوینی‌، عباسنامه‌، یا، شرح‌ زندگانی‌ 22 ساله شاه‌ عباس‌ ثانی‌ ( 1052ـ1073 )، چاپ‌ ابراهیم دهگان‌، اراك‌ 1329 ش‌.

/ علی‌اصغر ریاحی‌ /