جواهر رقم‌ ، لقب‌ سیدعلی‌ تبریزی‌، خوش‌نویس‌ ایرانی‌ دربار بابریان‌ *در سده یازدهم‌. وی‌ از اخلاف‌ سادات‌ طباطبایی‌ اردستان‌ بود كه‌ در قرن‌ هشتم‌ به‌ تبریز كوچیدند. جدّش‌، شاهمیر، كه‌ مردی‌ مقتدر و عالم‌ و صاحب‌ تألیفات‌ بود، در روزگار صفویان‌ (ح 906ـ 1135) از تبریز به‌ عباس‌آباد اصفهان‌ مهاجرت‌ كرد. پدر سیدعلی‌، میرمحمدمقیم‌، ملقب‌ به‌ جوهری‌، از شاگردان‌ میرعماد *و خوش‌نویسی‌ بلندآوازه‌ و نیز كتابدار دربار شاه‌عباس‌ دوم‌ (حك: 1052 ـ 1077) بود (رفیعی‌ مهرآبادی‌، بخش‌ 1، ص‌ 174ـ 175؛ بیانی‌، ج‌ 3، ص‌ 839 ـ840؛ نیز رجوع کنید به دیهیم‌، ج‌ 2، ص‌ 148ـ149). محمدمقیم‌ به‌ تجارت‌ هم‌ می‌پرداخت‌ و مناسبات‌ تجاری‌اش‌ با هند، به‌ مهاجرت‌ او به‌ این‌ كشور، در عهد شاه‌جهان‌ (حك: 1037ـ 1068)، انجامید. وی‌ در هند به‌ تعلیم‌ خط‌ نستعلیق‌ پرداخت‌ و بعدها شمار كثیری‌ از شاگردان‌ او خوش‌نویسانی‌ زبده‌ شدند (بختاورخان‌، ج‌ 2، ص‌ 491؛ آذربیگدلی‌، ص‌ 29؛ هفت‌قلمی‌ دهلوی‌، ص‌ 57؛ تربیت‌، ص‌100)؛ از جمله‌ فرزندش‌ سیدعلی‌، چنان‌كه‌ شاه‌جهان‌ وی‌ را «جواهر رقم‌» لقب‌ داد و به‌ معلمی‌ شاهزاده‌ اورنگ‌زیب‌ گماشت‌ (هفت‌قلمی‌ دهلوی‌، همانجا؛ نصرآبادی‌، ص‌ 306، پانویس‌ 1). در دوره اورنگ‌زیب‌ (حك: 1068ـ1119) جواهر رقم‌ كتابدار خاصه سلطنتی‌ و دارای‌ منصب‌ هزاری‌ (فرمانده‌ گروه‌ هزار نفره‌ از سپاه‌) بود و در ملازمت‌ وی‌ به‌ كشمیر و دكن‌ رفت‌ (نصرآبادی‌؛ بختاورخان‌؛ هفت‌قلمی‌ دهلوی‌، همانجاها؛ بیانی‌، ج‌ 1ـ2، ص‌ 447).

جواهررقم‌ در 1094 به‌ بیماری‌ داءالضحك‌ (خنده بسیار) یا جنون‌ درگذشت‌ و در شاه‌ جهان‌آباد (دهلی‌) دفن‌ شد (بختاورخان‌؛ هفت‌قلمی‌ دهلوی‌، همانجاها).

شیوه خوش‌نویسی‌ جواهررقم‌ بیشتر از میرعماد و عبدالرشیدِ دیلمی‌ *(معروف‌ به‌ رشیدا) تأثیر پذیرفته‌ و معروف‌ است‌ كه‌ وی‌ روزی‌ از روی‌ خط‌ میرعماد و روزی‌ از روی‌ خط‌ رشیدا مشق‌ می‌كرد. نحوه ستایش‌ محمدصالح‌ كنبو، مؤلف‌ شاه‌جهان‌نامه‌(ج‌ 3، ص‌ 345)، از جواهر رقم‌ اغراق‌آمیز می‌نماید (هفت‌قلمی‌ دهلوی‌، همانجا؛ بیانی‌، ج‌ 1ـ2، ص‌ 448)، اما خط‌ جواهررقم‌ به‌ لحاظ‌ تناسب‌ و تركیب‌ صحیح‌ حروف‌ و كلمات‌ كم‌نظیر است‌. از آثار او قطعات‌ متعددی‌ با رقم‌ سیدعلی‌ الحسینی‌ و جواهر رقم‌ باقی‌ مانده‌ كه‌ در مجموعه‌های‌ شخصی‌، كتابخانه مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌، كتابخانه ملی‌ ایران‌، موزه باستان‌شناسی‌ ترك‌ و موزه آثار اسلامی‌ و تركی‌ استانبول‌ (بیانی‌، همانجا) و در كتابخانه عمومی‌ خدابخش‌ هند ( رجوع کنید به مركز میكروفیلم‌ نور، 2000ـ2001) موجود است‌.

جواهررقم‌ شعر نیز می‌سرود و با آنكه‌ از سروده‌هایش‌ جز ابیاتی‌ پراكنده‌ به‌ جای‌ نمانده‌، تذكره‌نویسان‌ از اشعار او یاد كرده‌اند (برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به نصرآبادی‌، همانجا؛ سرخوش‌ لاهوری‌، ص‌ 49).

پس‌ از مرگ‌ سیدعلی‌خان‌، لقب‌ وی‌ به‌ پسرش‌، شمس‌الدین‌ علی‌خان‌، رسید اما او چندان‌ شهرتی‌ نیافت‌ (هفت‌قلمی‌ دهلوی‌، ص‌ 58).

چند تن‌ از خوش‌نویسان‌ این‌ دوره‌ نیز این‌ لقب‌ را داشتند، از جمله‌: بخش‌اللّه‌خان‌، خوش‌نویس‌ گمنامی‌ از قرن‌ یازدهم‌ با رقم‌ «العبدالمذنب‌الراجی‌ بخش‌اللّه‌خان‌بن‌ میرعلیخان‌، جواهر رقم‌ ثانی‌» كه‌ خط‌ وی‌ مشابه‌ خط‌ سیدعلی‌خان‌ است‌ و از این‌رو احتمال‌ دارد كه‌ وی‌ پسر سیدعلی‌خان‌ بوده‌ باشد (بیانی‌، ج‌ 1ـ2، ص‌ 96)؛ و میرساوجی‌، از شاگردان‌میرعماد، كه‌ بیشتر از روی‌ خطوط‌ مالك‌ دیلمی‌ مشق‌ می‌كرد (همان‌، ج‌ 3، ص‌ 931).

---

منابع‌:
(1) لطفعلی‌بن‌ آقاخان‌ آذربیگدلی‌، آتشكده آذر، چاپ‌ جعفر شهیدی‌، چاپ‌ افست‌ تهران‌ 1337 ش‌؛
(2) محمد بختاورخان‌، مرآه العالم‌: تاریخ‌ اورنگزیب‌، چاپ‌ ساجده‌ س‌. علوی‌، لاهور 1979؛
(3) مهدی‌ بیانی‌، احوال‌ و آثار خوش‌نویسان‌، تهران‌ 1363 ش‌؛
(4) محمدعلی‌ تربیت‌، دانشمندان‌ آذربایجان‌، تهران‌ 1314 ش‌؛
(5) محمد دیهیم‌، تذكره شعرای‌ آذربایجان‌، تبریز 1367 ش‌؛
(6) ابوالقاسم‌ رفیعی‌ مهرآبادی‌، آتشكده اردستان‌، بخش‌ 1، تهران‌ 1336 ش‌؛
(7) محمدافضل‌بن‌ محمد معصوم‌ سرخوش‌ لاهوری‌، كلمات‌ الشعرا: مشتمل‌ بر ذكرشعرای‌ عصر جهانگیر تا عهد عالمگیر، چاپ‌ صادق‌ علی‌ دلاوری‌،لاهور[? 1942]؛
(8) محمدصالح‌ كنبو، عمل‌ صالح‌، الموسوم‌ به‌ شاه‌جهان‌نامه‌، ترتیب‌ و تحشیه غلام‌ یزدانی‌، چاپ‌ وحید قریشی‌، لاهور 1967ـ1972؛
(9) محمدطاهر نصرآبادی‌، تذكره نصرآبادی‌، چاپ‌ احمد مدقّق‌ یزدی‌، یزد 1378 ش‌؛
(10) غلام‌ محمد هفت‌قلمی‌ دهلوی‌، تذكره خوشنویسان‌، چاپ‌ محمدهدایت‌ حسین‌، كلكته‌ 1328/ 1910؛


(11) Noor Microfilm Center India, 2000-2001. [Online] . Available: www. noormicrofilmindia. com/libfkuda. htm]. 31 May 2006].

/ سیدعلی‌اكبر خدایی‌ /