جنگل‌ ، منطقه ‌وسیعی ‌پوشیده ‌از درخت‌ (به ‌مثابه ‌عنصر اصلی‌ آن‌)، درختچه ‌و گونه‌های‌ علفی‌، با جانوران ‌وحشی‌ كوچك‌ و بزرگ‌ اعم‌ از خشكی‌زی ‌و آبزی‌. با در نظر گرفتن ‌پوشش‌ گیاهی‌، جنگل‌ به ‌جایی ‌اطلاق ‌می‌شود كه‌ حداقل‌ دارای‌250 اصله‌ درخت ‌و نهال ‌در هر هكتار است‌ كه‌ در این‌ صورت‌، انبوهی ‌آن‌10% است‌ و جاهای‌ با انبوهی ‌كمتر از آن‌، منطقه ‌غیر جنگلی‌ نامیده ‌می‌شوند (بدیعی‌، ج‌3، ص‌265، پانویس‌2). همچنین ‌در شرایط ‌معمولی‌، حداقل ‌مساحت‌لازم ‌برای ‌تشكیل ‌جنگل‌، از نظر علمی‌، 3ر0 هكتار (سه ‌هزار متر مربع‌) است‌ (مروی‌ مهاجر، ص‌1).

جنگل‌، با توجه ‌به ‌نوع‌ پیدایش‌ و خصوصیات‌ساختاری‌، به ‌جنگل ‌بكر، جنگل ‌طبیعی ‌و جنگل ‌مصنوعی‌ یا به ‌طور صحیح‌تر جنگل‌ دست‌ كاشت ‌یا انسان ‌ساخت ‌طبقه‌بندی‌ می‌شود (ساعی‌، ج‌2، ص‌25).

در این‌ مقاله‌ به ‌پراكندگی ‌جنگل‌ در ایران ‌و دیگر كشورهای‌اسلامی ‌پرداخته‌ می‌شود.

1) جنگل‌ در ایران‌

جنگلهای‌ ایران‌در سه‌ منطقه‌ خشك‌، نیمه‌خشك ‌و مرطوب‌ پراكنده‌اند.

الف‌) جنگلهای‌ مناطق‌خشك‌ ایران ‌در دو ناحیه ‌رویشی‌ ایران‌ـ تورانی ‌و خلیج‌ـ عمانی ‌واقع ‌شده‌اند. ناحیه ‌رویشی‌ ایران‌ـ تورانی‌ وسیع‌ترین ‌ناحیه‌ رویشی‌ ایران ‌است‌ كه ‌دامنه‌های ‌جنوبی ‌البرز، شمال‌شرقی‌، شرق‌، قسمتی‌ از جنوب‌شرقی‌ و مناطق‌مركزی‌ را شامل‌ می‌شود. جنگلهای‌ هزار مسجد خراسان ‌رضوی‌ و چهار باغ‌ شاهرود در دامنه ‌جنوبی ‌البرز، از انبوه‌ترین ‌جنگلهای ‌اُرْس‌ ایران‌ محسوب‌ می‌شوند و در آنها انواع‌ میوه‌های ‌خوراكی‌، مانند بادام ‌و زالزالك ‌و گلابی ‌وحشی‌، نیز وجود دارد. مهم‌ترین ‌جنگلهای‌ بَنه ‌و بادام ‌كشور در رشته‌ كوههای ‌بارز * (استان ‌كرمان‌)، حوضه‌ آبریز دریاچه ‌بختگان (استان ‌فارس‌)، جنگلهای ‌تفتان (استان ‌سیستان‌ و بلوچستان‌) و در استان‌ خراسان‌ جنوبی ‌است‌. انبوه‌ترین‌ توده‌های ‌جنگلی ‌پسته ‌در مناطق‌ چهچهه‌، خواجه‌ و پلگرد خراسان‌ رضوی‌، و نیز جنگل‌ پسته ‌قاز انقایه ‌در استان‌ گلستان ‌است‌(ابراهیمی ‌رستاقی‌، ص‌31ـ32).

ب‌) جنگلهای ‌مناطق ‌نیمه‌خشك ‌ایران‌ واقع‌ در كوههای‌ زاگرس‌ از سردشتِ آذربایجان ‌غربی ‌تا كازرونِ فارس‌، استانهای ‌آذربایجان‌غربی‌، كردستان‌، كرمانشاه‌، ایلام‌، لرستان‌، چهارمحال‌ و بختیاری‌، كهگیلویه ‌و بویراحمد، فارس‌، خوزستان ‌و همچنین ‌در ارتفاعات ‌جنوبی‌ البرز و دیگر مناطق ‌كوهستانی ‌و ارتفاعات‌ گوناگون ‌كشور، به ‌صورت ‌تُنُك‌، دیده‌ می شود. در این ‌نواحی‌، جنگلهای‌ انبوه ‌نیز وجود دارد و گاهی ‌به ‌جای‌ جنگل‌، بوته‌زارهایی‌ با درختچه‌ها و بوته‌های‌ گوناگون ‌با مراتع ‌خشك ‌دیده ‌می‌شود. جامعه ‌درختی‌ آن‌ شامل ‌بلوط‌، بَنه‌، بادام‌، بید، صنوبر و ارس‌است‌. در این ‌منطقه‌ انواع‌ درختان‌، مانند گلابی‌، توت‌، سنجد، چنار، كیكم‌، سفیدار و ارغوان‌، نیز وجود دارد (ثابتی‌، ص‌146ـ176؛ مصدق‌، ص‌154). جنگلهای‌ ناحیه ‌رویشی‌ خلیج‌ـ عمانی ‌به‌ صورت‌ نوار باریكی‌ از قصر شیرین ‌در استان ‌كرمانشاه (مغرب ‌ایران‌) آغاز می‌شود و تا جنوب‌ شرقی ‌ایران‌، مرز ایران‌ و پاكستان‌، ادامه ‌می‌یابد و به ‌دو قلمرو خلیجی‌ و عمانی‌تقسیم ‌می‌گردد. انبوه‌ترین ‌جنگل ‌گز و بیشه‌ای‌ آن‌ در حاشیه ‌رودخانه ‌كرخه ‌و دز در استان‌ خوزستان‌ است‌. از ویژگیهای‌ بارز پوشش‌ گیاهی ‌ناحیه ‌خلیج‌ـ عمانی‌، جنگلهای‌ ماندابی ‌و مانگروست‌ كه‌ از بندر عَسَلویه ‌تا خلیج ‌گواتر به ‌صورت ‌پراكنده ‌وجود دارد و به ‌جنگلهای ‌حرّا نیز معروف‌ است‌. جنس ‌درخت‌ حرّا به‌ افتخار ابوعلی‌سینا، Avicennia نامگذاری‌ شده‌است‌ (ابراهیمی‌ رستاقی‌، ص‌33ـ 35).

ج‌) جنگلهای ‌مناطق‌ مرطوب‌ ایران‌. این ‌جنگلها در دامنه‌های‌ شمالی‌ البرز، در حوضه‌ دریایی ‌مازندران‌، از آستارا تا گلیداغ ‌در مشرق ‌گرگان ‌امتداد دارند و به‌ جنگلهای‌ هیركانی ‌و جنگلهای ‌خزری‌ معروف‌اند. گونه‌های‌غالب‌ تشكیل‌ دهنده ‌آن‌، راش‌، مَمْرَز، بلوط‌، توسكا، افرا و انجیلی‌اند (جهاندار، ص‌50؛ هدایتی‌، ص‌43؛ برای ‌جنگلهای ‌گیلان رجوع کنید به نظامی ‌و مقدم‌، ص‌173ـ200).

2) جنگل ‌در دیگر كشورهای‌ اسلامی‌

پراكندگی ‌و انواع‌ جنگلها در جهان‌ اسلام‌ عبارت‌اند از:

الف‌) جنگلهای ‌حاره‌، كه ‌بین ‌حدود ْ5ر23 شمالی‌ و جنوبی‌ از خط‌ استوا قرار گرفته‌اند. این ‌جنگلها شامل‌ قسمت ‌عمده ‌افریقا، هندوستان‌، جنوب ‌شرقی ‌آسیا و غیره‌ می‌باشند و آن‌ را به‌ چهار گونه ‌تقسیم ‌می‌كنند:

1. جنگلهای‌ بارانی‌، كه‌ حدود 500 ، 2 میلیمتر بارش‌ سالانه‌ دارند. این ‌جنگلها همیشه ‌سبزند (مصدق‌، ص‌5 ـ6) و در اعماق‌ آنها انواع ‌گیاهان‌، حیوانات‌ و موجودات‌ ذره بینی ‌یافت ‌می‌شود و همه ‌آنها از نظر بوم‌ شناسی‌ (اكولوژی‌) به‌ هم‌ مرتبط‌اند. هیچ ‌محیط‌ دیگری ‌تا این ‌اندازه ‌گیاه ‌و حیوان ‌ندارد. برای ‌نمونه‌، دو هكتار از جنگلهای ‌بارانی ‌مناطق ‌پست ‌ممكن ‌است‌ بیش ‌از دویست‌ نوع‌ درخت‌ داشته ‌باشند، اما در همین ‌مقدار زمین ‌از جنگلهای ‌معتدله ‌ممكن ‌است ‌ده ‌تا بیست ‌نوع‌ درخت ‌یافت ‌شود. فرآورده‌های ‌مهم ‌فرعی ‌این ‌نوع‌ جنگلها كائوچو و نخل ‌روغنی‌ است (گالی ‌و هادلی‌، ص‌13).

2. جنگلهای ‌مرطوب ‌خزان‌ كننده‌، كه ‌حدود هزار تا دوهزار میلیمتر بارش‌ سالانه ‌دارند و تنوع ‌زیستی‌ (بیولوژیكی‌) آنها از جنگلهای ‌بارانی ‌كمتر است ‌و جنگل ‌تراشی‌ در آنها بیشتر از جنگلهای ‌بارانی ‌صورت‌ می‌گیرد.

3. جنگلهای ‌خشك‌ مناطق ‌حاره‌، كه ‌بارش‌ سالانه‌ آنها بین ‌پانصد تا هزار میلیمتر است‌. این ‌جنگلها تُنُك ‌و مانند باغ‌ هستند و حیوانات ‌زیادی ‌در آنها زندگی‌ می‌كنند. نیمی‌ از جنگلهای‌ خشك‌ حاره‌ جهان ‌در افریقا و قسمتی‌ نیز در هندوستان‌است‌.

4. جنگلهای ‌حاره ‌كوهستانی‌، كه ‌سطح‌ وسیعی‌ را در آسیا و مناطقی‌ از هیمالیا، میانمار (برمه‌)، كوهستانهای ‌تایلند و افریقا می‌پوشانند (مصدق‌، ص‌6ـ7). در این ‌جنگلها انواع ‌حیوانات‌ عظیم‌الجثه (مانند فیل‌، كرگدن‌، زرافه‌)، میمون‌ و انواع ‌خزندگان‌ و حشرات‌ و پرندگان ‌زندگی‌ می‌كنند (ثابتی‌، ص‌99).

ب‌) جنگلهای ‌آسیای ‌صغیر، شامل‌ منطقه ‌وسیعی ‌از تركیه ‌و سوریه‌ و لبنان‌، آب‌ و هوای‌ مدیترانه‌ای ‌و بارش‌ فراوان ‌سالانه‌، به ‌خصوص ‌در فصل‌ پاییز، دارند. دشت ‌آناطولی ‌استپی ‌است ‌و در مسیر رودخانه‌ها قرار دارد و پوشش‌ گیاهی ‌آن ‌شامل ‌صنوبر، بید، گز و چناراست‌. در كرانه ‌دریا رستنیها درختچه‌ای ‌و پهن‌برگ‌اند. گونه‌های‌ ممرز، نارون‌، فندق‌ و همچنین ‌درختچه‌های ‌همیشه ‌سبز نیز در آنجا می‌روید. در ارتفاعات ‌بین ‌ششصد تا هزار متر از سطح‌ دریا، جنگل ‌از گونه‌های ‌ممرز، نارون‌، توسكا، افرا، نمدار، گردو و لرك‌ تشكیل‌ شده ‌است‌. در ارتفاعات‌ بین ‌هزار تا دوهزار متر از سطح‌ دریا، جامعه ‌جنگل‌ مخلوطی‌ از پهن‌ برگ‌ و سوزنی ‌برگ‌ است‌. در این ‌منطقه‌، زیتون‌، زربین‌ (فلور مدیترانه‌ای‌)، راش‌، كاج‌ و بلوط ‌نیز وجود دارد (مصدق‌، ص‌37ـ 38).

ج‌) جنگلهای ‌قفقاز در رشته‌ كوههای‌ قفقاز، رستنیهای ‌بسیار مخلوط‌ دارد. در ارتفاعات‌، سوزنی ‌برگها و درختان ‌راش ‌و بلوط ‌می‌رویند. در جنگلهای‌ مغرب ‌قفقاز انواع ‌جنگلهای ‌رطوبت ‌پسند معتدله (جامعه ‌بلوط‌ در ارتفاع ‌دویست ‌تا ششصد متر از سطح‌ دریا) و راش‌ و مَمْرَز و شمشاد و انواع‌ پیچك‌ و جنگلهای ‌استپی ‌یافت ‌می‌شود (همان‌، ص‌40).

د) جنگلهای ‌كوهستانی ‌آسیای ‌مركزی‌ دارای ‌رشته ‌كوههای ‌وسیعی ‌است ‌كه ‌در جنوب ‌سیبری ‌واقع ‌شده ‌و قسمتی ‌از ادامه‌ رشته‌ كوههای ‌به ‌طرف‌ افغانستان ‌است ‌و دشت‌ پامیر و كوه ‌آلتای‌ در آن‌ واقع ‌است‌. نوع ‌رستنیهای ‌آن‌ پهن ‌برگ ‌است‌. در جنگلهای ‌بیابانی ‌آسیای ‌مركزی ‌ــ كه ‌از مشرق ‌دریای ‌خزر آغاز می‌شود و به ‌دریاچه ‌آرال‌، تركمنستان‌ و رشته ‌كوه‌ تین ‌شان‌ می‌رسد و قسمتی ‌از ایران‌ را نیز شامل‌ می‌شود ــ رستنیها از گونه‌های ‌درختچه ‌ای ‌همراه ‌با ریشه‌های‌ عمیق ‌است‌(همان‌، ص‌47).

ه) جنگلهای ‌ناحیه ‌آرال‌، شامل ‌جنوب ‌شرقی‌ روسیه‌ در اروپا تا سرحد بالكان ‌و قسمت ‌بزرگی ‌از آسیای ‌مركزی‌، دارای ‌آب ‌و هوای ‌برّی ‌و نوسانات ‌دما، زمستانهای‌ سرد و تابستانهای ‌خشك‌ است‌. جنگلهای‌ آن‌ از گونه‌های ‌بلوط ‌و كاج‌ و گاه ‌مخلوطی‌ از این‌ دو گونه ‌می‌باشد. در آنجا جنگل‌ به‌ صورت‌ استپ ‌نیز مشاهده‌ می‌شود (همان‌، ص‌49ـ50).

و) جنگلهای ‌اردن‌ در قسمتی ‌از آنها آب‌ و هوا مدیترانه‌ای ‌و در جنوب ‌آن ‌استپی ‌و بیابانی ‌است‌. در شمال‌ افریقا (مراكش‌، الجزایر، تونس‌ و لیبی‌) رستنیها مدیترانه‌ای ‌و تُنُك‌ است ‌و گونه‌های ‌راش‌ و گونه‌هایی ‌از بلوط ‌در جنگلها دیده‌می‌شود. جنگلهای ‌بین‌النهرین ‌از نوع‌ نیمه ‌بیابانی ‌و استپی ‌است‌(همان‌، ص‌129ـ 133؛ برای ‌گونه‌های‌گیاهی‌ رجوع کنید به ص 37ـ 137).

---

منابع‌:
(1) مرتضی‌ ابراهیمی ‌رستاقی‌، «جنگل‌های‌ ایران‌: جنگلهای ‌خشك‌»، در كیمیای ‌سبز، تهران‌: سازمان ‌جنگلها، مراتع ‌و آبخیزداری ‌كشور، 1382 ش‌؛
(2) ربیع ‌بدیعی‌، جغرافیای ‌مفصل ‌ایران‌، تهران‌1362 ش‌؛
(3) حبیب‌اللّه ‌ثابتی‌، جنگلهای ‌ایران‌، تهران‌1346 ش‌؛
(4) جهانگیر جهاندار، «حریق ‌در جنگل‌های‌ شمال‌»، در همان‌؛
(5) هاشم‌ كنشلو، نگرشی‌ بر سیمای ‌منابع ‌طبیعی ‌سواحل ‌جنوب ‌كشور، [تهران] 1377 ش‌؛
(6) فرانك ‌گالی ‌و ملكوم‌ هادلی‌، «جنگلهای ‌گرمسیری ‌منبعی‌ غنی ‌اما ناپایدار»، پیام‌ یونسكو، ش‌134(اردیبهشت‌1360)؛
(7) احمد مصدق‌، جغرافیای‌جنگل‌های ‌جهان‌، تهران‌1377 ش‌؛
(8) محمدطاهر نظامی‌ و محمدحسین ‌مقدم‌، «جنگلهای ‌گیلان‌»، در كتاب‌ گیلان‌، ج‌3، تهران‌: گروه‌ پژوهشگران‌ ایران‌، 1374 ش‌؛
(9) محمدعلی ‌هدایتی‌، «جنگلهای ‌هیركانی ‌و ویژگیهای ‌زیست‌ محیطی‌»، در كیمیای ‌سبز، همان‌.

/ محمدطاهر نظامی‌/