برق (1) ، از آثار عُلوی که از قدیم در متون فلسفی ، بحث طبیعیات ، در تبیین آن مطالبی آمده است . حکما و دانشمندان مسلمان نیز بر پایة همان متون ، خصوصاً آثار ارسطو، در این باره سخن گفته اند. در باورهای عامیانه که گاه رنگ دینی نیز گرفته است ، در خصوص این پدیدة طبیعی تلقّیهایی وجود دارد؛ و چون برق اغلب با رعد همراه است ، غالباً از این دو پدیده در یک باب بحث شده است .

درک قدما از سبب پیدایش برق و رعد و تبیین آن مبتنی بر جهان شناسی آنان بوده است . از دانشمندان پیش از ارسطو، امپدوکلس (در متون عربی : انباذقلس ، انبدقلیس )، دانشمند قرن پنجم قبل از میلاد، بر آن بوده است که برق ، آتشی است که از پرتو خورشید در ابر پنهان می شود و سپس پدیدار می گردد. انکساغورس برق را از جنس اثیر * می دانسته که به سوی ابر پایین می آید، به درون آن می رود و سپس ظاهر می گردد. این ظهور، همان برق است که اگر درون ابر خاموش شود، رعد پدید می آید (ارسطو، ص 81( ارسطو در کتاب ، متئورولوگیکا ، که با نام الا´ثار العُلویه به عربی ترجمه شده ، بعد از بیان این دو رأی ، می گوید که بخار بر دو گونه است : مرطوب (بخار آب ) و خشک (ذرات عناصر زمینی که از آن به دخان نیز تعبیر می کنند). بخار

مرطوب به بالا حرکت می کند، به محل سرما (زمهریر) می رسد و فشرده و متراکم می شود. ابر، شبنم ، مه ، باران ، تگرگ وبرف از همین بخار مرطوب متراکم پدید می آید... ( در این حالت ) بخار خشک که همراه بخار مرطوب از زمین بالا آمده است و به سبب برودت هوا در آن جمع و فشرده شده و نمی تواند آشکار شود، در دل ابر به حرکت در می آید، با ابر برخورد می کند، آن را می شکافد و از آن صدایی برمی خیزد که «رعد» است ؛ مانند صدایی که هنگام سوختن چوبِتر شنیده می شود. اما «برق » ناشی از بادِ گرمِ خشک (جنبش بخار خشک داغ ) است که به صورت فشرده در ابر وجود دارد. این باد ابر را بشدت ملتهب می کند و می سوزاند، و همچون آهن بسیار داغی که در آب فرو رود صدایی می دهد که رعد است و آتشی که از آن خارج می شود برق است . البته برق ، به سبب لطافتش ، زودتر به ما می رسد؛ دیدن پیش از شنیدن روی می دهد و برق همزمان

با پدید آمدنش احساس می شود (فَیُحَسُّ لِوَقِتِه ؛ ارسطو، ص 81 ـ 82(.

به نظر ارسطو، رعد گاهی نیز از خاموش شدن آتش در ابر پدید می آید، و بعلاوه ، شدت رعد به نوع ابر و جای آن بستگی دارد. وی سپس برخی از آرای حکمای پیشین را مطرح می کند و آنها را نادرست می خواند و دلایلی نیز ارائه می دهد (ص 82 ـ 83(.

یعقوب بن اسحاق کندی ، فیلسوف مشهور قرن سوم در رسالة فی علّة الثلج و البَرد و البرق و... (ص 81 ـ84) همین نظر را آورده و جنبش ذرّات زمینی موجود در ابر را منشأ پیدایش باد می داند که شکافتن ابرها (انخراق الغمام ) رعد ایجاد می کند و از محترق کردن آن ، برق پدید می آورد.

حسن بن بُهلول (بَر بُهلول )، دانشمند قرن چهارم ، در مبحث «آثار عُلوی » از کتاب الدلائل (ص 287 به بعد)، به نقل آرای دانشمندان پرداخته است ؛ وی ابتدا قول ارسطو را می آورد و توضیح می دهد که رعد و برق همزمان پدید می آیند، اما چشم برق را بی درنگ می بیند (اِنَّ البَصَرَ یَرَی الاَلوانَ بِلازمانٍ) و گوش پس از گذشت زمان صدا را می شنود؛ و این زمان به فاصلة ابر تا زمین بستگی دارد (ص 300ـ301). وی سپس به مقاله ای که از تئوفراستوس (در متون عربی : ثاؤفرسطوس ) در همین موضوع یافته و به سریانی برگردانده ، اشاره می کند و مختصر آن را در همین کتاب می آورد. در این مقاله هفت علت برای پدید آمدن رعد مطرح شده است ، از جمله : برخورد و در هم رفتن دو پارة ابر غلیظ ، وزیدن باد به درون ابر، وارد شدن آتش به درون ابر مرطوب ، شکافته شدن ابر بر اثر باد که مدتی در آن مانده بوده است و.... تئوفراستوس برای هر یک از اسبابی که پیش کشیده یک مثال نیز آورده است . آنگاه از اسباب پدید آمدن برق بحث کرده و چهار سبب برای آن احتمال داده است که برخی از آنها همان اسباب پدید آمدن رعد است ؛ مانند برخورد شدید دو پارة ابر به یکدیگر (اصطفاق ) یا کشیده شدن آنها به همدیگر (احتکاک ). بحث دیگر این رساله ، علل پدید آمدن رعد بدون برق و بر عکس است (همان ، ص 308ـ312).

در رسالة کوتاه فی ذکر اسباب الرعد (ص 2ـ4) منسوب به ابن سینا همان مطالب تئوفراستوس تقریباً با همان ترتیب آمده است ، و بعلاوه ، در سبب تقدّم برق بر رعد دو احتمال داده شده است : یکی اینکه برق نسبت به رعد در زمانی زودتر، از ابر بیرون آید؛ دیگر اینکه برق و رعد همزمان پدید آیند، ولی ما برق را زودتر ببینیم و سپس صدای رعد را بشنویم ؛ همان گونه که اگر از دور مردی را ببینیم که هیزم می شکند، اگر چه صدای شکستن هیزم همزمان با ضربه ای که به آن می خورد ایجاد می شود، ابتدا برخورد تبر به هیزم را می بینیم و سپس صدا را می شنویم .

بحث دقیق و تفصیلی ابن سینا دربارة رعد و برق در شفا ( الطبیعیات ، ج 2، فن 5، ص 67ـ70) آمده که بر پایة نظر ارسطو، با عباراتی رساتر و توضیح بیشتر بیان شده است . او بر این دیدگاه که همراه با بخار آب (بخار مرطوب )، مقداری بخار دخانی نیز بالا می رود و تا رسیدن به طبقات بالا و سرد نمی تواند از آن جدا شود، تأکید می کند و مراحلی را که پس از سرد شدن بخار آب ، برای این بخار دخانی ـ که گرمای آن ماندگارتر از گرمای بخار آب است ـ پیش می آید و به ایجاد رعد و برق می انجامد، توضیح می دهد. بخار دخانی در شرایط خاص ، ناگزیر از ابر بیرون می آید، و این بیرون آمدن هم با صدا همراه است (رعد) و هم با اشتعال (برق رجوع کنید به لاَنَّ هذا الدخانَ لطیفٌ متهیّی ءٌ لِلاِشتعالِ). سپس می کوشد با آوردن مثالهایی از طبیعت ، این نظر را تأیید کند.

ابن سینا، در شفا ، بر خلاف آنچه در رسالة منسوب به او آمده ، تصریح می کند که برق حتماً با رعد همراه است ،از آنرو که منشأ برق ، جنبش بخار دخانی در دل ابر است که طبعاً تولید صدا می کند؛ البته ممکن است که صدای رعد شنیده نشود. اما رعد بدون برق گاهی روی می دهد. گاهی نیز برق سبب پدید آمدن رعد می شود، به این ترتیب که برق بعد از ایجاد، در ابر خاموش می شود و در این صورت صدای خاموش شدن آن به گوش می رسد، گویی برق سبب پدید آمدن رعد شده است .

او نیز طبق دیدگاه مقبول و رایج آن روزگار، می گوید که برق بی درنگ دیده می شود (انّ البرقَ یُحَسُّ فی الا´نِ بلا زمانٍ) و رعد نیاز به زمان دارد، از آنرو که برای رسیدن صدا به گوش شنونده لازم است که در هوا موج ایجاد شود؛ این حرکت است و هر حرکتی در زمان روی می دهد. اختلاف شدت صدای رعدها به نوع ابر و باد و نیز به جای ابر بستگی دارد. او نیز مانند ارسطو، به نقل و نقد برخی آرا دربارة رعد و برق پرداخته است .

در رسائل اخوان الصفاء (ج 2، ص 75) نکتة جدیدی بر آرای قدما افزوده نشده است ، جز اینکه علت زودتر حس شدن برق نسبت به رعد، روحانی بودن آن و جسمانی بودن صدا ذکر شده است .

از میان آثاری که به زبان فارسی در این باره نوشته شده می توان به رسالة آثار عُلوی ابوحاتم اسفزاری (تألیف شده در اواخر قرن پنجم )، الرسالة السنجریّة ابن سهلان ساوی (ربع اول قرن ششم ) و رسالة آثار علوی شرف الدین مسعودی مروزی (اواخر قرن ششم ) اشاره کرد. در رسالة نخست ، ابوحاتم اسفزاری همان نظر ارسطو و ابن سینا را توضیح داده و این نکته را نیز آورده که ممکن است چشم «از مسافتی که سخت دور بُوَد برق را ادراک کند»، اما حس سمع از مسافت دور صوت را نمی تواند ادراک کند. آنگاه دلیلی مشابه با دلیل اخوان الصفا ذکر کرده است (ص 16ـ17؛ نیز رجوع کنید به شهمردان رازی ، ص 428ـ429 که مطالب ابوحاتم اسفزاری را عیناً نقل کرده است ). ابن سهلان ساوی علاوه بر آنکه در سبب پیدایش رعد و برق ، توجیهی کم و بیش یکسان با آرای متقدمان بیان کرده و گفته است که دود (بخار دخانی ) «اگر گرم بماند قصد بالا کند و میغ را بدراند و از آن درانیدن آواز رعد خیزد... و از سختی درانیدن اندر فروزد و برق خیزد»، در توضیح فاصلة زمانی میان دیدن برق و شنیدن رعد به این نکته اشاره کرده است که «شنیدن را حاجت آید به رسیدن آواز به گوش ، و آواز، موج زدن هوا بُوَد از حرکتی به نیرو، و حرکت را زمانی باید، پس از این سبب ، رعد را به زمانی پس از دیدن برق شنوند، چنانکه اگر گازری جامه بر سنگ زند، کسی که ازو دور بُوَد حالی جامه بر سنگ زدن بیند و تا زمانی گذشته آواز آن زخم به وی رسد» (ص 34). مسعودی مروزی (ص 89 ـ 90) نیز همین توضیح را دقیقتر ارائه کرده و حتی به ساختمان گوش و چگونگی شنیدن آواها بر اثر حرکت عصب گوش ، که ناگزیر نیاز به زمان دارد، اشاره کرده است .

نکتة قابل ذکر دیگر آن است که ، به رغم گوناگونی تعبیرات طبیعی دانان قدیم از رعد و برق ، همة قدما صاعقه را همان برق ، اما با شدت و قدرتی بمراتب بیشتر، می دانند که «چون به لطافت برق نیست ، در زمان کوتاه فرونمی میرد و ابر غلیظ که از بالا به زیر می آید، برین مادة برق می زند و او را به قهر و قسر و قوّت تمام به سوی زمین می فرستد» (ارسطو، ص 87؛ کندی ، ص 82؛ ابن سینا، الشفاء ، الطبیعیات ، ج 2، فن 5، ص 70؛ مسعودی مروزی ، ص 109). ابن سینا با این تعبیر که صاعقه بادی از جنس ابر است که شعله ور شده ، به ذکر اقسام صاعقه و آثار آنها پرداخته است (همان ، ص 70ـ71؛ قس حسن بن بهلول ، ص 312(

بیشتر مؤلفان ، علاوه بر تبیین ماهیت صاعقه ، برخی مشاهدات شخصی یا شنیده های خود را گزارش کرده اند (مثلاً رجوع کنید به حسن بن بهلول ، ص 312ـ315؛ ابوحاتم اسفزاری ، ص 32ـ 34؛ شهمردان رازی ، ص 438ـ440؛ ابن سهلان ساوی ، ص 34ـ 35؛ مسعودی مروزی ، ص 109ـ110).

حسن بن محمدبن حسن قمی در تاریخ قم (تألیف 378 قمری ) از نیزة درازی که دو مهره از آن آویخته بوده و بر فراز منارة بلندی بر سر کوه خُور در روستای صَرْم برای «منع برق » (حفاظت در برابر صاعقه ) نصب شده بوده است یاد می کند (ص 67). احتمالاً این ابزار قابل قیاس با برقگیر باشد. از آنجا که رعد و برق و صاعقه از آشناترین و ملموسترین پدیده های جوی (آسمانی ) بوده ، در باورهای عامه مطالب بسیاری دربارة این سه پدیده دیده می شود؛ مانند موارد زیر:

1) ریباس (ریواس ) بر اثر رعد و برق بر سنگ کوه می روید (هدایت ، ص 121). در روایتی بسیار مشهور و قدیمی به رویش قارچ بر اثر رعد (ابن بیطار، ج 1، ص 121) یا رستن آن در سالهایی که بارش و رعد بسیار است اشاره شده است (انطاکی ، ص 395). اطلاق نام بنات الرعد بر قارچ در اینگونه مآخذ و کتابهای لغت نیز شاهد رواج این دیدگاه در آن روزگار است (ابن بیطار، همانجا؛ انطاکی ، ص 126؛ عقیلی علوی شیرازی ، ص 757 ـ 758، 915).

2) تمامی آبهای زمین به کوه قاف می روند و ابرها به آنجا می روند و آن چنان خود را از آب پر می کنند که دنبالة آنان سنگین و مانع پروازشان می شود. پس شمشیردارانی که بر دهانة نقبی در کوه قاف ایستاده اند به دنبالة ابرها ضربه می زنند تا آنها را قطع کنند. بر اثر این ضربات برق از ابرها می جهد. ابرها نیز خشمگین می شوند و می غرند (= رعد) ... آنگاه فرشته ای ابرهای سیراب را با تازیانه به جانبی که باران نیاز دارد می راند و باز هم از ابرها برق می جهد ... (از باورهای مردم ایلام ؛ اسدیان خرم آبادی ، باجلان فرخی ، و کیانی ، ص 141).

3) آذرخش خشم خداست که اگر بر کسی یا جایی فرو آید می سوزاند و خاکستر می کند (همان ، ص 142(

4) وقتی «غُرَّه تِراق » می آید، اسب حضرت علی علیه السلام از میان ابرها با تاخت عبور می کند (از عقاید مردم سروستان ؛ همایونی ، ص 219.(

برخی باورهای عامیانه حتی به آثار علمی نیز راه یافته است ؛ مثلاً ابوریحان بیرونی در الجماهر فی الجواهر از قول برخی آورده است که هر رنگ الماس برای یک وسیلة زینتی (مانند دستبند، خلخال و ...) مناسب است ؛ و اگر این نظم به هم بخورد، الماس بر اثر صدای رعد ترک برمی دارد (ص 172). وی به نقل از عده ای دیگر، پیدایش الماس را بر اثر اصابت برق و صاعقه دانسته است (ص 175)، اما مسعودی مروزی (ص 110ـ 111) بر آن است که «اگر مادة صاعقه غلیظ و قوی باشد چون بر زمین زند فرو شود، و حرارت ازو مفارقت کند و آن ماده منعقد شود، و او آن جوهر باشد که او را درخش خوانند و بعضی مردمان پندارند که الماس اینست .» نکتة جالب توجه این است که در برخی جواهرنامه ها در خواص الماس آمده است که «هر که الماس با خود دارد از صاعقه ایمن باشد» (نصیرالدین طوسی ، ص 69؛ کاشانی ، ص 83؛ زاوش ، ج 1، ص 152).

---

منابع :
(1) ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة والاغذیة ، بولاق 1291؛
(2) ابن سهلان ساوی ، الرسالة السنجریة فی الکائنات العنصریة ، در دو رساله دربارة آثار علوی ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1337 ش ؛
(3) ابن سینا، رسالة فی ذکر اسباب الرعد ، حیدرآباد دکن 1353؛
(4) همو، الشفاء ، الطبیعیات ، ج 2، الفن الخامس : المعادن والا´ثارالعلویة ، چاپ ابراهیم مدکور، قاهره 1385/1965، چاپ افست قم 1404؛
(5) مظفربن اسماعیل ابوحاتم اسفزاری ، رسالة آثار علوی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1356 ش ؛
(6) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، الجماهر فی الجواهر ، چاپ یوسف الهادی ، تهران 1374 ش ؛
(7) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء وخلان الوفاء ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(8) ارسطو، الا´ثارالعلویة ، ( ترجمة یحیی بن بطریق ) ، چاپ کازیمیر بترایتس ، بیروت 1967؛
(9) محمد اسدیان خرم آبادی ، محمدحسین باجلان فرخی ، و منصور کیانی ، باورها و دانسته ها در لرستان و ایلام ، تهران 1358 ش ؛
(10) داوودبن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب والجامع للعجب العجاب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1411/1991؛
(11) حسن بن بهلول ، کتاب الدلائل ، چاپ عکسی از روی نسخة خطی ش 572 حکیم اوغلی ، کتابخانة سلیمانیة استانبول ، فرانکفورت 1985؛
(12) محمد زاوش ، کانی شناسی در ایران قدیم ، تهران 1348 ـ 1355 ش ؛
(13) شهمردان رازی ، نزهت نامة علائی ، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1362 ش ؛
(14) محمدحسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی ، مخزن الادویه ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371 ش ؛
(15) حسن بن محمد قمی ، کتاب تاریخ قم ، ترجمة حسن بن علی قمی ، چاپ جلاالدین طهرانی ، تهران 1361 ش ؛
(16) عبدالله بن علی کاشانی ، عرایس الجواهرو نفایس الاطایب ، چاپ ایرج افشار، تهران 1345 ش ؛
(17) یعقوب بن اسحاق کندی ، رسائل الکندی الفلسفیة ، ج 2، چاپ محمد عبدالهادی ابوریده ، قاهره 1372/ 1953؛
(18) محمدبن مسعود مسعودی مروزی ، رسالة آثار علوی ، در دو رساله دربارة آثار علوی ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1337 ش ؛
(19) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، تنسوخ نامة ایلخان ی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1348 ش ؛
(20) صادق هدایت ، نیرنگستان ، تهران 1311 ش ؛
(21) صادق همایونی ، فرهنگ مردم سروستان ، مشهد 1349 ش .

/ یونس کرامتی /